سازوکارهای حقوقی حمایت از طرف ضعیف در عقود تحمیلی

نوع مقاله : علمی- پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد بیرجند، دانشگاه آزاد اسلامی، بیرجند، ایران

2 استاد گروه حقوق خصوصی، ,واحد بیرجند، دانشگاه آزاد اسلامی، بیرجند، ایران

3 استادیار گروه فقه و مبانی حقوق، واحد بیرجند، دانشگاه آزاد اسلامی، بیرجند، ایران

چکیده

عقد تحمیلی، از عقود جدیدی است، که در خصوص صحت یا بطلان آن، اختلاف نظر وجود دارد. مشهور فقهای امامیه، قائل به بطلان عقود جدید هستند، ولی فقهای متأخر و معاصر، اعتقاد بر صحت آن دارند. در حقوق ایران، اصل صحت عقود، بر آن حاکمیت دارد. عقد تحمیلی واجد شرایط عمومی مندرج در ماده 190 قانون مدنی، و شرایط اختصاصی است. برخی از این ویژگی‌ها، مربوط به موضوع و متعلق قرارداد، برخی مربوط به خصوصیات طرف پیشنهاد کننده، برخی در رابطة با مفاد عمومی این قراردادها و بعضی نیز مربوط به نحوه ایجاب و قبول و شکل ظاهری قرارداد است. برای حمایت از طرف ضعیف قرارداد در عقود تحمیلی، پیشنهادات متعددی ارائه شده است. تعدیل قرارداد، تفسیر قرارداد، حذف شروط قراردادی، فسخ قرارداد، از جمله این پیشنهادات است. در قانون حمایت از مصرف کنندگان مصوب 1388 ، قانون اجرای سیاست‌های کلی اصل 44 قانون اساسی 1387، قانون بیمه مصوب 1316، قانون دریایی سال 1343، قانون تجارت الکترونیکی مصوب 1382، قانون پیش فروش ساختمان مصوب 12/10/89، حمایت از طرف زیان دیده در عقود تحمیلی را مشاهده می کنیم. البته آنچه منافع طرف ضعیف را در عقود تحمیلی تأمین می‌کند، تعدیل یا حذف شروط ناعادلانه و غیرمنصفانه با حفظ اصل عقد است و ضمانت اجراهای بطلان و فسخ و عدم نفوذ نمی‌تواند منافع طرف ضعیفی را که نیازمند به انعقاد قرارداد است، تأمین کند.

کلیدواژه‌ها


ابن ادریس حلی، محمد بن منصور (1410)، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم: دفتر انتشارات اسلامی
ابن­ منظور، محمدبن­مکرم (1414)، لسان­العرب، بیروت: دارالصادر
اصفهانی، محمدحسین (1427)، حاشیة­الکتاب المکاسب، قم: انتشارات ذوی القربی
امینی، منصور؛ عابدیان، میرحسین؛ کرمی، سکینه (1391)، نحوه­ی مقابله­ی نظام­های حقوقی با شروط ناعادلانه­ی قراردادی و سکوت قانون حمایت از مصرف کنندگان در
ایران، فصل­نامه­ی تحقیقات حقوقی، دوره­ی 15، شماره 59، صص 171-212
انصاری، علی؛ عسکری دهنوی، جواد(1394)، مطالعه­ی تطبیقی حسن نیت بیمه­گر در انعقاد عقد بیمه، پژوهش­نامه بیمه، سال سی­ام، شماره سوم، صص 119- 138
انصاری، مرتضی(1395)، المکاسب(ترجمه عباس زنجانی)، قم: انتشارات دارالعلم
بنداری، ابراهیم(1998)، حماِیة المستهلک فی عقد الاذعان، امارات متحده عربی
بوکماش، محمد(2012)، سلطه القاضی فی تعدیل العقد فی القانون المدنی الجزائری و فقه الاسلامی، الجزائر: رساله دکتری، دانشگاه حاج الخضر
تقی­زاده، ابراهیم؛ احمدی، افشین(1394)، جایگاه شروط غیرمنصفانه در حقوق ایران با نگاهی به ماده­ی 46 قانون تجارت الکترونیکی، فصل­نامه­ی پژوهش­نامه­ی حقوق خصوصی، دوره­ی سوم، شماره 10، صص 9-42
جعفری­لنگرودی، محمد جعفر(1386)، المبسوط در ترمینولوژی حقوق، تهران: گنج دانش
جعفری­لنگرودی، محمد جعفر(1387)، مجموعه محشای قانون مدنی، تهران: گنج دانش
جعفری­لنگرودی، محمد جعفر(1388)، دایرة المعارف حقوق مدنی و تجارت، تهران: گنج دانش
جعفری­لنگرودی، محمد جعفر(1399)، ترمینولوژی حقوق، تهران: گنج دانش
جعفری­لنگرودی، محمدجعفر(1390)، وسیط در ترمینولوژی حقوق، تهران، گنج دانش
جعفری­لنگرودی، محمدجعفر(1398)، دایرة المعارف علوم اسلامی، قضایی، تهران: گنج دانش
جمعی از پژوهشگران(1426)، فرهنگ فقه- مطابق مذهب اهل بیت(زیر نظر آیت الله سید محمود هاشمی شاهرودی)، قم: موسسه­ی دایرة المعارف اسلامی
حاجی­پور، مرتضی(1390)، نقش حسن نیت در قراردادها، فصل نامه حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، دوره 41، شماره4، صص 83-100
حر العاملی، محمد بن حسن(1414)، تفصیل وسائل الشیعه، جلد 17، قم: دارالاحیاء التراث
حر العاملی، محمد بن حسن(1414)، تفصیل وسائل الشیعه، جلد 23، قم: دارالاحیاء التراث
حسنی، عبدالدایم(2008)، العقودالاحتکاریه بین الفقه و القانون­المدنی، مصر: دارالفکر
حسینی سیستانی، سیدعلی(1414)، قاعده­ی لاضرر و لاضرار، قم: مکتب آیت الله سیستانی
زحیلی، وهبة­(1997)، الفقه الاسلامی و ادلته، جلد چهارم، دمشق: دارالفکر
سلیمان­پور، محمد(1382)، قراردادهای مالی جدید در اسلام، فصل نامه­ی اقتصاد اسلامی، دوره­ی سوم، شماره 11، صص 79-96
سنهوری، عبدالرزاق(1954)، مصادر الحق فی فقه الاسلامی، بیروت: دارالفکر
سنهوری، عبدالرزاق(1998)، الوسیط فی شرح القانون المدنی الجدید- نظریة التزام به وجه عام-، بیروت: دارالفکر
سنهوری، عبدالرزاق(بی­تا)، نظریة العقد، مصر: المجمع العلمی العربی الاسلامی
شوکانی، محمد بن علی(2005)، نیل الاوطار، بیروت: بیت الافکارالدولیه
صدر، سید محمد باقر(1350)، اقتصاد ما(ترجمه محمد کاظم موسوی)، تهران: انتشارات برهان اسلامی
طباطبائی یزدی، سید محمد کاظم(1340)، سوال و جواب، نجف: چاپ حیدری
طباطبائی یزدی، سید محمد کاظم(1378)، حاشیة المکاسب، قم: موسسه­ی اسماعیلیان
 طباطبائی، سید محمد(بی­تا)، المناهل، تهران، کتابخانه­ی مدرسه­ی عالی شهید مطهری
طباطبائی، سیدعلی(1407)، ریاض المسائل، قم: موسسه­ی نشر اسلامی
علامه حلی، حسن بن یوسف(1368)، تبصرة­المتعلمین، تهران: فقیه
علامه حلی، حسن بن یوسف(1410)، ارشادالاذهان، قم: انتشارات اسلامی
فرج الصده، عبدامعم(1974)، نظریة العقد فی قوانین بلاد العربیه، بیروت: درالهومه
کاتوزیان، ناصر(1371)، دوره­ی مقدماتی حقوق مدنی، تهران: شرکت سهامی انتشار
کاتوزیان، ناصر(1376)، جایگاه حقوق اسلام در نظم حقوقی، مجله کانون وکلا، شماره 165، صص 29-38
کاتوزیان، ناصر(1377)، فلسفه حقوق، تهران: شرکت سهامی انتشار
کاتوزیان، ناصر(1391)، قواعد عمومی قراردادها، جلد اول، تهران: شرکت سهامی انتشار
کاتوزیان، ناصر(1391)، قواعد عمومی قراردادها، جلد دوم، تهران: شرکت سهامی انتشار
کاتوزیان، ناصر(1391)، قواعد عمومی قراردادها، جلد سوم، تهران شرکت سهامی انتشار
کریمی، عباس(1382)، شروط تحمیلی از دیدگاه قواعد عمومی قراردادها، مجله­ی پژوهش­های حقوقی، دوره اول، شماره اول، صص 75-82
لعشب، محفوظ بن حامد(1990)، عقد الاذعان فی قانون المدنی الجزائری و المقارن، الجزائر: الموسسه الوطنیه للکتاب
محقق داماد، سید مصطفی(1365)، قواعد فقه- بخش مدنی2، تهران: مرکز نشر علوم انسانی
محقق داماد، سید مصطفی(1373)، قواعد فقه، جلد اول، تهران: مرکز نشر علوم انسانی
محقق داماد، سیدمصطفی(1362)، تحلیل و بررسی احکام از نگاه فقه اسلامی، تهران: اندیشه­های نو در علوم انسانی
محقق داماد، سیدمصطفی(1388)، نظریه­ی عمومی شروط و التزامات در حقوق اسلامی، تهران: مرکز نشر علوم اسلامی
مطهری، مرتضی(1373)، بررسی اجمالی مبانی اقتصاد اسلامی، تهران: انتشارات صدرا
مغنیه، محمدجواد(1386)، الفقه علی مذاهب الاربعه و امام جعفر صادق، قم: دارالمنشورات الاسلامی
مفید، محمد جواد(1417)، فقه الامام الصادق، قم: دفتر انتشارات اسلامی
منتظری نجف آبادی، حسین علی(1409)، رساله­ی استفتائات، جلد سوم، قم: اتشارات کتابخانه­ی آیت الله مرعشی
موسوی خمینی، روح الله(1421)، کتاب البیع، تهران: انتشارات تنظیم و نشر آثار امام خمینی
میرزای قمی، ابوالقاسم بن محد حسن(1396)، رساله در شروط ضمن عقد، تهران: خرسندی
میرزای قمی، ابوالقاسم بن محمدحسن(1379)، جامع الشتات، تهران: انتشارات دانشگاه تهران
نراقی، محمد بن احمد(1380)، مشارق الاحکام، قم: کنگره نراقیین ملامحمد وملا مهدی
نراقی، ملا احمد (1408)، عوائدالایام، قم: انتشارات بصیرتی.