بررسی نقش رضایت مضمون‌عنه در عقد ضمان از منظر فقه امامیه و نظام حقوقی ایران با رهیافتی تحلیلی از ماده 685 و 627 قانون مدنی

نوع مقاله : علمی- پژوهشی

نویسندگان

1 استاد فقه و حقوق، دانشگاه تهران، تهران، ایران

2 پژوهشگر حوزه و دانشگاه، تهران، ایران

چکیده

پرداخت دین از سوی ثالث و تعهد مالی به پرداخت ذمه مدیون، امری عقلایی و مشروع است؛ به همین جهت نظام حقوقی ایران به موجب ماده 685 و ماده 627 قانون مدنی با استناد به آرای فقهی، تعهد مالی به پرداخت دین مدیون در قالب عقد ضمان یا تادیه دین غرما را، متوقف به رضایت مضمونه‌عنه یا مدیون نداسته است؛ این درحالی است که پژوهش پیش رو با نقد ادله مذکور، اطلاق کلام را مورد خدشه دانسته و به پیروی از قدمای فقه امامیه و قواعد عامه، رضایت مضمون‌عنه را حکم وضعی و شرط استقرار عقد ضمان دانسته است؛ به این معنا که اگر ضمان تبرعی موجب تضییع حقوق انسانی و تحمیل منّت بر مضمون‌عنه شود، انکار و ممانعت او، مانع انعقاد عقد ضمان و موجب بطلان توافق ضامن و مضمون‌له خواهد شد؛ در نتیجه ناگزیر به تاویل ظاهر مواد حقوقی برآمده‌ایم؛ به این ترتیب که اطلاق مواد مذکور در مقام بیان فرد شائع از تادیه دین یعنی فرض درخواست مدیون یا عدم ممانعت و انکار او است؛ به تعبیر دیگر ظاهر مواد حقوقی نسبت فرض ممانعت و انکار مدیون و مضمون‌عنه یا شرط استقرار عقدضمان، ساکت بوده و در این صورت رجوع به قواعد عامه و حفظ حقوق انسانی مذکور لازم است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


ابن ابی جمهور (بی‌تا). عوالی اللئالى العزیزیه فی الاحادیث الدینیه. بی‌نا.
ابن ادریس، فخرالدین ابوعبدالله محمد بن احمد (1410ق). السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی. چاپ دوم. قم: مؤسسة النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین.
ابن حمزه، طوسی (1408ق). الوسیله. حسون، شیخ محمد. منشورات مکتبه آیه الله العظمى المرعشی النجفی.
ابن درید، محمد بن حسن (1988م). جمهره اللغه. چاپ اول. بیروت: دارالملایین.
ابن زهره، السیّد حمزة بن علی (بی‌تا). غنیة النزوع إلى علمی الأصول والفروع. الشیخ ابراهیم البهادری. بی‌جا: مؤسسة الامام الصادق علیه السلام.
ابن فارس، احمد بن فارس (1404ق). معجم مقاییس اللغه. چاپ اول. قم: مکتبه الاعلام الاسامی.
امامی، سیدحسن (بی‌تا). حقوق مدنی. انتشارات اسلامیه.
بیات، فرهاد؛ بیات، شیرین (1399ش). شرح جامع قانون مدنی. چاپ بیستم. انتشارت ارشد.
جعفری، لنگرودی، محمدجعفر (1399ش). ترمینولوژی حقوق. چاپ سی و دوم. گنج دانش.
حائری، علی (1376ش). شرح قانون مدنی. تهران: گنج دانش.
حرّ عاملی، ابوجعفر (بی‌تا). وسائل الشیعة. قم: مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث.
خوئی، سید ابوالقاسم (ب) (بی‌تا). مصباح الفقاهه (مکاسب). چاپ اول. بی‌نا.
خوئی، سید ابوالقاسم (ج) (1368ش). اجود التقریرات. چاپ دوم. کتابفروشی مصطفوی.
خوئی، سیدابوالقاسم (الف) (1409ق). مبانی العروة الوثقی. خوئی، سیدمحمد تقی. چاپ اول. منشورات مدرسه دارالعلم.
ساردوئی نسب، محمد (1384ش). «منشاء تحلیل مسئولیت مدنی در حقوق ایران و انگلیس». دانشگاه شهید بهشتی، تهران- ایران.
سبزواری، سیدعبدالاعلی (1413ق). مهذب الاحکام. چاپ چهارم. مؤسسة المنار.
شیخ المفید (1410ق). المقنعه. چاپ دوم. قم: مؤسسه النشر الإسلامی.
صدر، شهید، سیدمحمد (1420ق). ماوراء الفقه. دجیلی، جعفر هادی. چاپ اول. بیروت: دارالاضواء للطباعه و النشر والتوزیع.
صدوق، ابن بابویه القمّی، أبی جعفر محمّد بن علی بن الحسین (بی‌تا). من لایحضره الفقیه. غفاری، علی اکبر. چاپ دوم. بی­جا: جماعه المدرّسین فی الحوزه العلمیه.
صمیری، مفلح بن حسن (1420ق). غایة المرام فی شرح شرائع الاسلام. عاملی، جعفر کوثرانی. چاپ اول. دارالهادی.
طبرسى، امین الإسلام، فضل بن حسن (1410ق). المؤتلف من المختلف بین أئمة السلف.، چاپ اول. مجمع البحوث الإسلامیه‌.
طوسى، ابوجعفر محمد بن حسن بن على بن حسن (ب) (1387ق). المبسوط فی فقه الإمامیه. کشفی، محمدتقی (حاشیه نویس)؛ بهبودی، محمدباقر (محقق). چاپ سوم. تهران: المکتبه المرتضویه لإحیاء الآثار الجعفریه.
طوسى، ابوجعفر محمد بن حسن بن على بن حسن(الف) (1400ق). النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی. چاپ دوم. بیروت: دار الکتاب العربی.
عاملی، شهید ثانی، زین الدین بن علی (الف) (1413 ه ق). مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام. چاپ اول. مؤسسه المعارف الاسلامیه.
عاملی، شهید ثانی، زین الدین بن علی (ب) (1386ق). الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه. کلانتر، سیدمحمد. چاپ اول. قم: بی‌نا.
فراهیدی، خلیل بن احمد (1410 ق). العین. مهدی مخزومی. ابراهیم سامرائی. چاپ دوم. قم: نشر هجرت.
فیومی، احمد بن محمد (1414ق). المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر. چاپ دوم. قم: مؤسسه دارالهجره.
کاتوزیان، ناصر (1398ش). عقود معین. چاپ دوم. تهران: گنج دانش.
کاشف الغطا، جفعر بن خضرمالکی (بی‌تا). القواعد السته عشر. بی­جا: مؤسسه کاشف الغطا.
کوه کمره‌ای، سیدمحمد بن علی بهجت (1409 ق). کتاب البیع. تجلیل تبریزی، ابوطالب. چاپ دوم. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین قم.
محقق حلی، جعفربن حسن (الف) (1408ق). شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام. چاپ دوم. مؤسسه اسماعیلیان.
محقق حلی، جعفربن حسن (ب) (1412ق). نکت النهایه. مؤسسه النشر الإسلامی.
مکارم، ناصر (1370ش). القواعد الفقهیه. چاپ سوم. مدرسه الامام على بن ابى طالب (ع).
نجفی، محمدحسن (1404ق). جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام. دار إحیاء التراث العربی.
یزدی طباطبائی، سیدمحمد کاظم (ب) (1419ق). العروة الوثقی المحشی. چاپ اول. دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین.
یزدی طباطبائی، سیدمحمدکاظم (الف) (1409ق). العروة الوثقی. چاپ دوم. مؤسسه الاعلمی للمطبوعات.