مسئولیت یا مصونیت دولت در قبال اَعمال زیان‌بار حاکمیتی (بازخوانی جدیدی از ماده 11 قانون مسئولیت مدنی)

نوع مقاله : علمی- پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار حقوق خصوصی، دانشگاه قم، قم، ایران

2 دانشجوی دکتری حقوق خصوصی، دانشگاه قم، قم، ایران

چکیده

یکی از نظریات شناخته شده در زمینه­ی مسئولیت مدنی دولت، این است که: دولت درقبال اَعمال زیان­بار حاکمیتی، مصون از مسئولیت مدنی می­باشد. در حقوق ایران، ذیل ماده 11 قانون مسئولیت مدنی، تداعی­کننده این نظریه می­باشد و از این­رو، بیش­تر حقوق­دانان و نویسندگان حقوقی، با استناد به این ماده و همچنین با ملاحظه­ی مبانی فقهی و حقوقی اختیارات حاکم اسلامی و دولت، معتقدند: نظام حقوقی و فقه امامیه، نظریه مصونیت دولت را به­رسمیت شناخته است. پژوهش حاضر، در مقام شناخت رویکرد قانون ایران درمورد مسئولیت دولت ناشی از اَعمال حاکمیتی و نقد و تحلیل نظر مشهور حقوق­دانان و نویسندگان حقوقی می­باشد و از این رهگذر، ضمن بازخوانی جدیدی از ماده 11 قانون مسئولیت مدنی و تحلیل ارتباط آن با قانون مدنی، حدود مسئولیت مدنی دولت درقبال اعمال زیان­بار حاکمیتی، تبیین می­شود و همچنین، اصل و مطابق قاعده بودن یا استثنایی و خلاف اصل بودن مسئولیت دولت بررسی می­گردد. نتیجه­ی این مقاله، حاکی از آن است که  برخلاف نظر مشهور و علیرغم ظهور بدوی ماده 11 قانون یاد شده، نمی­توان چنین نظریه­ای را به حقوق ایران و فقه امامیه منتسب نمود.

کلیدواژه‌ها


ابوالحمد، عبدالحمید (1383). حقوق اداری ایران. جلد 2. تهران: توس.
ــــــــــــ (1375). تحولات حقوق خصوصی. زیرنظر دکتر کاتوزیان. تهران: دانشگاه تهران
امامی، محمد و استوار سنگری، کوروش (1389). حقوق اداری. جلد 2. تهران: میزان.
انصاری، مرتضى بن محمد امین (بی­تا). مکاسب. چاپ سنگی، خط طاهر خوشنویس.
بوشهری، جعفر (1384). حقوق اساسی (مسائل). چاپ اول. تهران: شرکت سهامی انتشار.
جبعی عاملى، شهید ثانی، زین­الدین بن على (1412 ﻫ.ق). الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه. جلد 2. چاپ اول. قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم.
جناتی، محمدابراهیم (1370). منابع اجتهاد از دیدگاه مذاهب اسلامى. تهران: کیهان.
حرّالعاملی، محمد بن حسن (1409ﻫ.ق). وسائل الشیعه. جلد 25. قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام.
حلّى، علامه، حسن بن یوسف بن مطهر اسدى (بی­تا). تحریر الأحکام الشرعیة على مذهب الإمامیه. جلد 2. مشهد: مؤسسه آل البیت علیهم السلام.
حلّى، ابن ادریس، محمد بن منصور بن احمد (1410 ﻫ.ق). السرائر الحاوی لتحریر الفتاوى. جلد 2. قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
حلّى، فخرالمحققین، محمد بن حسن بن یوسف (1387 ه‍.ق). إیضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد. جلد 3. قم: مؤسسه اسماعیلیان.
حمیتی­واقف، احمدعلی (1389). حقوق مدنی4 الزام­های خارج از قرارداد. تهران: جاودانه، جنگل.
دو میشل، آندرو؛ لالومی­یر، پی­یر (1376). حقوق عمومی. ترجمه قاضی شریعت پناهی. جلد 1. تهران: دادگستر.
زرگوش، مشتاق؛ گرجی ­ازندریانی، علی­اکبر (ناظر علمی)، (1392). حقوق اداری مسئولیت مدنی دولت و کارکنان آن (قواعد اختصاصی). تهران: جنگل، جاودانه.
سبحانی، جعفر (1423 ه‍.ق). الإنصاف فی مسائل دام فیها الخلاف. جلد 3. قم: مؤسسه امام صادق علیه السلام.
سنجابی، کریم (بی­تا). حقوق اداری ایران. جلد 1. چاپ سوم. تهران: آئین مهر.
صدرالحفاظی، نصراله (1380). نظارت قضایی بر اعمال دولت در دیوان عدالت اداری. تهران: شهریار.
صفایی، سیدحسین؛ رحیمی، حبیب­الله (1392). مسئولیت مدنی (الزامات خارج از قرارداد). تهران: سمت.
طباطبایى، سیدتقى ‌(1426 ﻫ.ق). مبانی منهاج الصالحین‌. جلد 9. قم: منشورات قلم الشرق.
طباطبائی، سیدمحمدصادق؛ صافیان­اصفهانی، احسان (1391). «ماهیت توافق شهرداری با مالک ملک در راستای اجرای طرح عمرانی». مجله حقوقی دادگستری، دوره هفتاد و ششم، 78، صص 75-47.
طباطبائی­موتمنی، منوچهر (1390). حقوق اداری تطبیقی: حاکمیت قانون و دادرسی اداری تطبیقی در چند کشور بزرگ. تهران: سمت.
طوسى، محمد بن حسن (1387 ﻫ.ق). المبسوط فی فقه الإمامیه. جلد 3. تهران: المکتبه المرتضویه لإحیاء الآثار الجعفریه.
عاملى، شهید اول، محمد بن مکى (1417 ﻫ.ق). الدروس الشرعیه فی فقه الإمامیه. جلد 3. قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
غفاری، هدی؛ زمانی، محمود و رحمانی، مسعود (1388). «ماهیت تأسیس حقوقی حریم طرح­ها و اموال عمومی عام­المنفعه در املاک خصوصی مجاور آنها». مطالعات فقه و حقوق اسلامی، دوره سوم، 12، صص 210-185.
قاسم­زاده، سیدمرتضی (1386). حقوق مدنی، الزام­ها و مسئولیت مدنی بدون قرارداد. چاپ 1. تهران: میزان.
قمّى، طباطبایى، سیدتقى (1423 ﻫ.ق). الأنوار البهیه فی القواعد الفقهیه. چاپ اول. قم: انتشارات محلاتى.
کاتوزیان، ناصر (1377). فلسفه حقوق. جلد 2. تهران: بهنشهر.
ــــــــــــــ (1390). الزام‌های خارج از قرارداد/ مسئولیت مدنی. جلد 2. تهران: دانشگاه تهران.
ـــــــــــــ (1390). دوره مقدماتی حقوق مدنی: اموال و مالکیت. تهران: میزان.
ــــــــــــــ (1391). الزام‌های خارج از قرارداد/ مسئولیت مدنی. جلد 1. تهران: دانشگاه تهران.
 
ــــــــــــــ (1377). مبانی حقوق عمومی. تهران: نشر دادگستر. چاپ 1.
مرتضوی، سیدضیاء (1396). ماهیت فقهی دولت و ضمان اقدام­های زیان­بار آن. قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه قم. چاپ اول.
محقق داماد، سیدمصطفی (1391). قواعد فقه (مالکیت مسئولیت). جلد 1. تهران: علوم اسلامی.
محمدی، علی (بی­تا). شرح تبصرة المتعلمین. جلد ‌2. بی­ناشر.
منتظری، حسین­علی (1373). رساله استفتائات. جلد 3. تهران: تفکر.
موسوی خمینی، سیدروح­الله (1369). صحیفه نور: مجموعه رهنمودهای امام خمینی (قدس سره). تهران: سروش.
ــــــــــــــــ (1387). ولایت فقیه تهران. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س).
موسی­زاده، رضا، (1386). حقوق اداری 1 و 2 کلیات و ایران. تهران: میزان.
مومن، محمد (1415ﻫ.ق). کلمات سدیدة فی مسائل جدیده. قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
نائینى، محمدحسین (1373 ﻫ.ق). منیه الطالب فی حاشیه المکاسب. جلد 2. چاپ اول. تهران: المکتبه المحمدیه.
نجفى، محمدحسین (1359 ﻫ.ق). تحریر المجله. جلد 1. نجف: المکتبه المرتضویه.
نوری، حسین (1408 ﻫ.ق). مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل. جلد 17. بیروت: مؤسسه آل البیت علیهم السلام.
هاشمی، سیدمحمد (1381). حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران (حاکمیت و نهادهای سیاسی). جلد 2. تهران: میزان.
وکیو، دل (1380). فلسفه حقوق. ترجمه جواد واحدی. چاپ اول. تهران: میزان.
Pipes, Chris (2001). Police Pursuites and Civil Liability. USA: FBI Law Enforcement Bulletin.
Rufner, Wolfgange (1999). Basic Elements of German Law on State Liability. Routledge Press.
Tortell, Lisa (2006). Monetary Remedies for Breach of Human Rights: A Comparative Study. Oxford and Portland Press.