باز بینی و نقد ادله فقهی حق حبس در نکاح مطابق ماده 1085 قانون مدنی

نوع مقاله : علمی- پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

2 دانش‌پژوه سطح چهار مرکز تخصصی رکن‌الهدی کرمان، ایران

چکیده

حق حبس به معنی حقّ خودداری یک طرف عقد معاوضی، از اجرای تعهّد خود، تا اقدام طرف دیگر به اجرای تعهّدش است. قریب به اتفاق فقها موافق اجرای حق حبس در عقود معاوضی هستند، ولی در رابطه با جریان حق حبس در نکاح بدین معنی که زوجه حق داشته باشد تا زمانی که مهر به طور کامل به او تسلیم نشده از ایفای وظایفی که در مقابل شوهرش دارد، امتناع کند مشروط به اینکه مهر او حال باشد و تمکین خاص صورت نگرفته باشد؛ آرای متفاوتی در میان فقها به چشم می­خورد. مشهور فقها، با استناد به ادلۀ مختلف مانند معاوضی بودن ماهیت عقد نکاح، روایات، اجماع، قاعدۀ نفی ضرر و حرج و شرط عرفی ضمن عقد، بر مشروعیت این حق تأکید نموده­اند. در این میان تعداد معدودی از فقها به مخالفت با جریان حق حبس در نکاح برخاسته و با مخدوش دانستن ادله و مبانی حق حبس در نکاح، منکر این مطلب شده­اند. تنها ابن ادریس قایئ به تفصیل در این رابطه است. ایشان جریان حق حبس را در صورت ایسار زوج صحیح دانسته و در صورت اعسار زوج، آن را نمی­پذیرد. جستار حاضر با روش توصیفی- تحلیلی و با هدف تبیین و نقد دلایل قائلین به حق حبس در نکاح ضمن معرفی دیدگاه­های مختلف فقهای امامیه و مبانی ایشان در خصوص حق حبس در نکاح، به این مسئله پرداخته و از این رهگذر حق حبس در نکاح را نفی می­کند.

کلیدواژه‌ها


قرآن کریم، (ترجمه فولادوند).
قانون مدنی.
ابن ادریس حلی، محمد بن منصور بن احمد (1429 ه‍. ق.). أجوبة مسائل و رسائل فی مختلف فنون المعرفه. در یک جلد. قم: دلیل ما. چاپ اول.
ابن فارس، ابو الحسین، احمد بن فارس بن زکریا (1404 ه‍. ق.). معجم مقائیس اللغه. 6 جلد. قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم. چاپ اول.
ابن منظور، ابو الفضل، جمال­الدین، محمد بن مکرم (1414 هـ.‍ ق.). لسان العرب. 15 جلد. بیروت: دار الفکر للطباعه و النشر و التوزیع - دار صادر. چاپ سوم.
اراکى، محمدعلى (1419 ه‍. ق.). کتاب النکاح (للأراکی). در یک جلد. قم: نور نگار. چاپ اول.
امامى، سیدحسن (بی­تا). حقوق مدنى. 6 جلد. تهران: انتشارات اسلامیه.
شیخ انصاری دزفولى، مرتضى بن محمد امین ( 1415 ه‍. ق.). کتاب النکاح (للشیخ الأنصاری). در یک جلد. قم: کنگره جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى. چاپ اول.
ــــــــــــــــــ (1378). کتاب المکاسب و البیع و الخیارات. جلد ۶. قم: کنگره جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى. چاپ اول.
آراد، علی (1341). مهر تاریخچه ماهیت و احکام آن. تهران: چاپ مصطفوی تهران. چاپ اول.
بجنوردى، سیدمحمد بن حسن موسوى (1401ه.‍ ق.). قواعد فقهیه. 2 جلد. تهران: مؤسسه عروج. چاپ سوم.
بحرانى، آل عصفور، یوسف بن احمد بن ابراهیم (1405 ه‍. ق.). الحدائق الناضره فی أحکام العتره الطاهره. 25 جلد. قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم. چاپ اول.
جوهرى، اسماعیل بن حماد (1410 هـ. ق.). الصحاح - تاج اللغه و صحاح العربیه. 6 جلد. بیروت: دار العلم للملایین. چاپ اول.
حرّعاملى، محمد بن حسن (1409 ه‍. ق.‌). وسائل الشیعه. 30 جلد. قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام. چاپ اول.
حسینی ‌مراغی، عبدالفتاح ‌بن علی (1417-1418). العناوین. جلد ۲. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به حوزه علمیه قم. چاپ اول.
حمیرى، نشوان بن سعید (1420 هـ. ق.). شمس العلوم و دواء کلام العرب من الکلوم. 12 جلد. بیروت: دار الفکر المعاصر. چاپ اول.
خوانسارى، سید احمد بن یوسف (1405 ه‍. ق.). جامع المدارک فی شرح مختصر النافع. 7 جلد. قم: مؤسسه اسماعیلیان. چاپ دوم.
راغب اصفهانى، حسین بن محمد (1412 هـ. ق.‏). مفردات ألفاظ القرآن. 1 جلدی. بیروت: دار الشامیه.
سبزوارى، سید عبدالأعلی (1413 ه‍. ق.). مهذّب الأحکام (للسبزواری). 30 جلد. قم: مؤسسه المنار - دفتر حضرت آیت­الله. چاپ چهارم.
شعبانی، قاسم (1385ش). تعیین خسارت در قراردادها و تعهدات: تحقیقی تطبیقی در حقوق کشورهای ایران، آمریکا و انگلیس درخصوص تعیین قراردادی خسارت تخلف از اجرای تعهد. تهران: اطلاعات. چاپ اول.
طاهرى، حبیب­الله (1418 ه‍. ق.). حقوق مدنى. 5 جلد. قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم. چاپ دوم.
طباطبایى، محمدحسین (1374 هـ.ش.). ترجمه تفسیر المیزان. 20 جلد. قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامى. چاپ پنجم.
طریحى، فخرالدین بن محمد (1375 هـ. ش.). مجمع البحرین. 6 جلد. تهران: مرتضوى. چاپ سوم.
طوسى، ابوجعفر، محمد بن حسن (1407 ه‍. ق.). تهذیب الأحکام. 10 جلد. تهران: دار الکتب الإسلامیه. چاپ چهارم.
ــــــــــــــــ ( 1387 ه‍. ق.). المبسوط فی فقه الإمامیه. 8 جلد. تهران: المکتبه المرتضویه لإحیاء الآثار الجعفریه. چاپ سوم.
طیب، عبدالحسین (1369 هـ.ش.). اطیب البیان فی تفسیر القرآن. 14جلد. تهران: اسلام. چاپ دوم.
عاملى، محمد بن مکى (شهید اول) (1410 ه‍. ق.). اللمعه الدمشقیه فی فقه الإمامیه. در یک جلد. بیروت: دار التراث - الدار الإسلامیه. چاپ اول.
عاملى، زین­الدین بن على (شهید ثانى) (1413 ه‍. ق.). مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام. 15 جلد. قم: مؤسسه المعارف الإسلامیه. چاپ اول.
ـــــــــــــــــ ( 1398هـ. ق.). الروضه البهیه فى شرح اللمعه الدمشقیه. نجف: چاپ محمد کلانتر (چاپ افست قم ۱۴۱۰).
علامه حلّى، حسن بن یوسف بن مطهر اسدى (1411 هـ. ق.).  تبصرة المتعلمین فی أحکام الدین. در یک جلد. تهران: مؤسسه چاپ و نشر وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى. چاپ اول.
فاضل هندی اصفهانی، محمد بن حسن (1416 ه‍. ق.). کشف اللثام و الإبهام عن قواعد الأحکام. 11 جلد. قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم. چاپ اول.
فراهیدى، خلیل بن احمد (1410 ه‍. ق.). کتاب العین. 8 جلد. قم: نشر هجرت. چاپ دوم.
فیومى، احمد بن محمد مقرى (بی­تا). المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی. در یک جلد. قم: منشورات دار الرضی. چاپ اول.
قرائتى، محسن (1388 هـ.ش.). تفسیر نور. 10 جلد. تهران: مرکز فرهنگى درس­هایى از قرآن. چاپ اول.
 کاتوزیان، ناصر (1385). حقوق مدنی (خانواده). تهران: شرکت سهامی انتشارات. چاپ هفتم.
محقق حلّى، نجم­الدین، جعفر بن حسن (1413 ه‍. ق.). الرسائل التسع (للمحقق الحلّی). در یک جلد. قم: انتشارات کتابخانه آیت­الله مرعشى نجفى. چاپ اول.
محقق داماد یزدى، سیدمصطفى (1387هـ. ق.). بررسى فقهى حقوق خانواده - نکاح و انحلال آن. در یک جلد. قم: ایران. چاپ اول.
محقق کرکی، علی‌بن حسین (1414 هـ. ق.). جامع المقاصد فی شرح القواعد. جلد ۱۳. قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام. چاپ دوم.
مطهرى، شهید مرتضى (بی­تا). فقه و حقوق (مجموعه آثار). 3 جلد. قم: ایران. چاپ اول.
مقدس اردبیلى، احمد بن محمد (1403 ه‍. ق.). مجمع الفائده و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان. 14 جلد. قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم. چاپ اول.
مکارم شیرازى، ناصر (1424 ه‍. ق.). کتاب النکاح (مکارم). 6 جلد. قم: انتشارات مدرسه امام على بن ابى طالب علیه السلام. چاپ اول.
ـــــــــــــــــ (1371 هـ.ش.). تفسیر نمونه. 28 جلد. تهران: دار الکتب الإسلامیه. چاپ دهم.
موسوی خمینى، سیدروح­اللّه (بی­تا). تحریر الوسیله. 2 جلد. قم: مؤسسه مطبوعات دارالعلم. چاپ اول.
موسوی عاملى، محمد بن على موسوى (1411 ه‍. ق.). نهایه المرام فی شرح مختصر شرائع الإسلام. 2 جلد. قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم. چاپ اول.
نجفى، محمدحسن (1404). جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام. 43 جلد. بیروت: دار إحیاء التراث العربی. چاپ هفتم.
نورى، حسین بن محمد تقى (1408ق.). مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل. قم. چاپ اول.
واسطى زبیدى، حنفى؛ محب­الدین، سید محمد مرتضى حسینى (1414 ه‍. ق.). تاج العروس من جواهر القاموس. 20 جلد. بیروت: دار الفکر للطباعه و النشر و التوزیع. چاپ اول.
مرتضی‌بن محمدامین انصاری (1378). المکاسب. جلد ۶. قم. ص ۲۶۳.