کاوشی نو در مبانی فقهی ماده 1320 قانون مدنی

نوع مقاله : علمی- پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار فقه و حقوق اسلامی، دانشگاه بزرگمهر قائنات، قائنات، ایران

2 استادیار فقه و حقوق اسلامی، دانشگاه شهید مدنی، آذربایجان، ایران

چکیده

مشروعیت شهادت بر شهادت که در ادبیات فقیهان از آن تعبیر به «بیّنه فرع» نیز شده است، امری قطعی در آموزه‌های فقهی است؛ لکن پذیرش چنین شهادتی مطابق نظر مشهور فقیهان امامی، مشروط به احراز شرایطی شده است؛ از جمله اینکه حضور شاهد اصل در دادگاه متعذر یا متعسر باشد. در مقابل برخی از فقها دیدگاه مشهور را برنتابیده و بدان گرویده‌اند که مستفاد از ادله باب، حجیت و نفوذ شهادت فرع است؛ خواه شاهد اصل حاضر باشد و خواه غایب. قانونگذار در این زمینه با پیروی از نظر مشهور در ماده 1320 ق.م چنین مقرر داشته است: «شهادت بر شهادت در صورتی مسموع است که شاهد اصل وفات یافته یا به واسطه مانع دیگری مثل بیماری و سفر و حبس و غیره نتواند حاضر شود». مفاد ماده مزبور که مؤید به قبول مشهور فقیهان امامی است، در واقع تخصیصی بر عمومات و اطلاقات حجیت و نفود بینه (شهادت) است. نوشتار حاضر پس از فحص و جستجو در ریشه‌های دیدگاه مشهور، دو دلیل عمده بر آن یافته است: اجماع ادعایی و نیز مستندات نقلی ناظر به باب. رهاورد پژوهش نشان می‌دهد اجماع پیشگفته به دلیل وجود مخالفانی از قدمای اصحاب ناتمام بوده و دست‌کم احتمال بازگشت آن به دیگر مدارک شرعی وجود دارد؛ ادلّه روایی مورد استناد نیز افزون بر ضعف سندی، از نظر دلالی با پاره‌ای دیگر از اخبار باب که مطابق موازین رجالی معتبر محسوب می‌شوند در تعارض قرار گرفته و نهایتاً در فرض تعارض و تساقط دوطایفه مزبور، مرجع حکم و اصل نخستین لازم‌الاتباع در مسئله، عمومات اعتبار و نفوذ شهادات خواهد بود.

کلیدواژه‌ها


قرآن کریم. با ترجمه آیت الله مکارم شیرازی.
ابن ادریس، محمد بن منصور (1410). السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی. چاپ دوم. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
ابن بابویه، علی بن بابویه (1406). مجموعة فتاوی ابن بابویه. قم: نشر اخلاص.
ابن براج، قاضی، عبد العزیز (1406). المهذب. جلد 2. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
ابن زهره حلبی، حمزة بن علی (1417). غنیه النزوع إلی علمی الأصول و الفروع. قم: مؤسسه امام صادق.
ابن غضائری، احمد بن ابی عبد الله (1422). رجال ابن الغضائری- کتاب الضعفاء. قم: نشر دارالهدی.
ابن منظور، جمال الدین محمد بن مکرم (1414). لسان العرب، چاپ سوم. بیروت: نشر دارالفکر.
ابن‌حمزه طوسی، محمد بن علی (1408). الوسیله إلی نیل الفضیله. قم: کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی.
اردبیلی، احمد بن محمد (1403). مجمع الفائده و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
امامی، سیدحسن (1386). حقوق مدنی. چاپ بیست و هفتم. تهران: انتشارات اسلامیه.
انصاری، مرتضی بن محمد امین (1419). فرائد الاصول. قم: کنگره جهانی شیخ انصاری.
بجنوردی، سیدحسن بن آقا بزرگ موسوی (1419). القواعد الفقهیه. قم: نشر الهادی.
بحرانی، یوسف بن احمد (1429). لؤلؤه البحرین. تحقیق سید محمد صادق بحرالعلوم. بی‌جا: مکتبه فخراوی.
بحرانی، حسین بن محمد (1406). الأنوار اللوامع فی شرح مفاتیح الشرائع. قم: مجمع البحوث العلمیه.
بهجت فومنی، محمد تقی (1426). جامع المسائل. چاپ دوم. قم: دفتر معظم‌له.
تبریزی، جواد بن علی (1418). أسس القضاء و الشهاده. قم: بی‌جا.
تفرشی، سیدمصطفی بن حسین حسینی (1418). نقد الرجال. قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام.
جناتی، محمدابراهیم (1370). منابع اجتهاد از دیدگاه مذاهب اسلامی. تهران: مؤسسه کیهان.
جوهری، اسماعیل بن حماد (1410). الصحاح-تاج اللغه و صحاح العربیه. بیروت: دارالعلم للملایین.
حائری، سید کاظم (1415). القضاء فی الفقه الإسلامی. قم: مجمع اندیشه اسلامی.
حرّ عاملی، محمد بن حسن (1409). وسائل الشیعه. قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام.
خمینی، سیدروح­اللّه (بی‌تا). تحریر الوسیله. قم: مؤسسه مطبوعات دار العلم.
خویی، سید ابوالقاسم موسوی (1422). مبانی تکملة المنهاج. قم: مؤسسه إحیاء آثار الإمام الخوئی.
ـــــــــــــــ (1393). مصباح الفقاهه (المکاسب). قم: انتشارات فقاهت.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1412). مفردات ألفاظ القرآن. لبنان: دارالعلم-الدار الشامیه.
روحانی قمّی، سید صادق (1412). فقه الصادق علیه السلام. قم: مدرسه امام صادق.
زبیدی، سیدمحمد مرتضی حسینی (1414). تاج العروس من جواهر القاموس. بیروت: نشر دارالفکر.
سبحانی، جعفر (1418). نظام القضاء و الشهاده فی الشریعه الإسلامیه الغراء. قم: مؤسسه امام صادق.
سبزواری، سید عبدالأعلی (1413). مهذّب الأحکام. جلد30 . چاپ چهارم. قم: مؤسسه المنار-دفتر حضرت آیت الله.
سبزواری، محمدباقر بن محمدمؤمن (1423). کفایه الأحکام. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
سید مرتضی، علی بن حسین موسوی (1415). الانتصار فی انفرادات الإمامیه. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
شهید اول، محمد بن مکی (1417). الدروس الشرعیه فی فقه الإمامیه. چاپ دوم. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
ـــــــــــــــ (1414). غایه المراد فی شرح نکت الإرشاد. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
شهید ثانی، زین الدین بن علی (1408). الرعایه فی علم الدرایه. قم: مکتبه آیت اللّه المرعشی النجفی.
ـــــــــــــــ (1410). الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه. قم: کتابفروشی داوری.
ـــــــــــــــ (1413). مسالک الأفهام. قم: مؤسسه المعارف الإسلامیه.
صدوق، محمّد بن علی بن بابویه (1413). من لا یحضره الفقیه. چاپ دوم. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
طباطبایی حائری، سید علی بن محمد (1418). ریاض المسائل. قم: مؤسسه آل البیت، قم.
طوسی، محمد بن حسن (1390). الاستبصار فیما اختلف من الأخبار. تهران: دار الکتب الإسلامیة.
ـــــــــــــــ (1407)، الخلاف. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
ـــــــــــــــ (1387). المبسوط فی فقه الإمامیه. چاپ سوم. تهران: المکتبه المرتضویه.
ـــــــــــــــ (1400). النهایه فی مجرد الفقه و الفتاوی. چاپ دوم. هبیروت: دار الکتاب العربی.
ـــــــــــــــ (1407). تهذیب الأحکام. چاپ چهارم. تهران: دارالکتب الإسلامیه.
عاملی، بهاءالدین، محمد بن حسین؛ ساوجی، نظام بن حسین (1429). جامع عباسی و تکمیل آن (محشّی، ط-جدید). قم: دفتر انتشارات اسلامی.
علامه حلی، حسن بن یوسف (1410). إرشاد الأذهان إلی أحکام الإیمان. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
ـــــــــــــــ (1420). تحریر الأحکام الشرعیه. قم: مؤسسه امام صادق علیه السلام.
ـــــــــــــــ (1413). قواعد الأحکام. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
ـــــــــــــــ (1413). مختلف الشیعه فی أحکام الشریعه. چاپ دوم. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
عمانی، حسن بن علی بن ابی عقیل حذّاء (1406). مجموعة فتاوی ابن أبی عقیل. قم: بی‌جا.
فاضل آبی، حسن بن ابی طالب (1417). کشف الرموز فی شرح مختصر النافع. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
فاضل هندی، محمد بن حسن (1416). کشف اللثام و الإبهام عن قواعد الأحکام. قم: انتشارات اسلامی.
فیض کاشانی، محمد محسن ابن شاه مرتضی (1418). مفاتیح الشرائع. قم: کتابخانه آیت­الله مرعشی نجفی.
قمّی، سید تقی طباطبایی (1423). الأنوار البهیه فی القواعد الفقهیه. قم: انتشارات محلاتی.
ـــــــــــــــ (1425). هدایه الأعلام إلی مدارک شرائع الأحکام. قم: انتشارات محلاتی.
کاتوزیان، ناصر (1385). اثبات و دلیل اثبات. چاپ سوم. تهران: انتشارات میزان.
کابلی، محمد اسحاق فیاض (1378). منهاج الصالحین. قم: دفتر آیت‌الله فیاض کابلی.
کاشانی، حاج آقا رضا مدنی (1411). براهین الحج. چاپ سوم. کاشان: مدرسه علمیه آیت­الله مدنی کاشانی.
کلینی، محمد بن یعقوب (1407). الکافی (ط- الإسلامیه). چاپ چهارم. تهران: دار الکتب الإسلامیه.
گلپایگانی، سیدمحمدرضا موسوی (1405). کتاب الشهادات. قم: دارالقرآن الکریم.
مامقانی، عبداللّه (1411). مقباس الهدایه. قم: مؤسسة آل البیت علیهم السّلام.
مجلسی اول، محمدتقی (1406). روضه المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه. چاپ دوم. قم: کوشانبور.
ـــــــــــــــ (1400). یک دوره فقه کامل فارسی. تهران: مؤسسه و انتشارات فراهانی.
مجلسی دوم، محمدباقر بن محمدتقی (1404). مرآه العقول. چاپ دوم. تهران: دارالکتب الإسلامیه.
محقق حلی، جعفر بن حسن (1418). المختصر النافع فی فقه الإمامیه. چاپ ششم. قم: مؤسسه المطبوعات الدینیه.
ـــــــــــــــ (1408)، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام. چاپ دوم. قم: مؤسسه اسماعیلیان.
مشکینی اردبیلی، علی (1419). مصطلحات الفقه. قم: نشر الهادی.
 
مصطفوی، حسن (1402). التحقیق فی کلمات القرآن الکریم. تهران: مرکز الکتاب للترجمة و النشر.
مظفر، محمدرضا (1370). اصول الفقه. قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه.
مغنیه، محمدجواد (1421). فقه الإمام الصادق علیه السلام. چاپ دوم. قم: مؤسسه انصاریان.
مفید، محمّد بن محمد (1413). المقنعه. قم: کنگره جهانی هزاره شیخ مفید- رحمت الله علیه.
مکارم شیرازی، ناصر (1411). القواعد الفقهیه. چاپ سوم. قم: مدرسه امام امیر المؤمنین (ع).
مؤمن قمّی، محمد (1422). مبانی تحریرالوسیل- القضاء و الشهادات. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام.
صاحب جواهر، محمدحسن بن باقر (1404). جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام. بیروت: دار إحیاء التراث.
نراقی، مولی احمد بن محمدمهدی (1415). مستند الشیعه فی أحکام الشریعه. قم: مؤسسه آل البیت.
وحید خراسانی، حسین (1428). منهاج الصالحین. چاپ پنجم. قم: مدرسه امام باقر علیه السلام.
هاشمی شاهرودی، سید محمود و دیگران (1426). فرهنگ فقه. قم: مؤسسه دائره­المعارف فقه اسلامی.