با همکاری مشترک دانشگاه پیام نور و انجمن علمی حقوق پزشکی ایران

نوع مقاله : علمی- پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه حقوق، دانشگاه قم، قم، ایران.

2 دانشیار گروه حقوق، دانشگاه قم، قم، ایران.

3 دانشجوی دکتری حقوق، دانشگاه قم، قم، ایران.

چکیده

ماده 466 قانون مدنی و اقوال فقها و حقوقدانان به صراحت به عقد بودن اجاره اشاره دارد، اما مصادیقی همچون اجاره مراضاتی (مرتبط با مواد 501 و 515 قانون مدنی) که با قالب عقدی سازگاری ندارد، این سؤال را به وجود می­آورد که آیا ممکن است اجاره مصادیق غیر عقدی نیز داشته باشد؟ اگر چنین اجاره­ای فرض شود، بر هم زدن تلازم میان عقد بودن و اجاره بودن چگونه ممکن است؟ بررسی­های صورت گرفته در این نوشتار در پاسخ این سؤالات این نتیجه را حاصل آورد که اجاره مراضاتی و اجاره اجباری، به عنوان مصادیق غیر عقدی نهاد اجاره قابل شناسایی هستند. به این شکل که اجاره مراضاتی از طریق ایقاع و اجاره اجباری به حکم قانون­گذار ایجاد می­شوند. چنین برداشتی مستلزم آن است که عقد بودن اجاره، جزو ذات آن تلقی نشود و تلازم میان عقد بودن و اجاره بودن کنار گذاشته شود؛ اگرچه این دیدگاه مشهور است که اجاره را خارج از عقد غیر قابل تصور می­داند؛ لکن به نظر می­رسد ماهیت و ذات اجاره چیزی جز «تملیک منفعت در برابر عوض معین» نبوده و عقد بودن داخل در آن نیست. از این­رو می­توان قائل به نظر بود که قالب­های ایجادکنندۀ ماهیت­های حقوقی، بیش از آنکه موضوعیت داشته باشند، طریقیت دارند. به بیانی دیگر قالب­هایی نظیر عقد، ایقاع، ایقاع با حق رد و قبول و ...، وسایلی هستند برای ایجاد ماهیت حقوقی نه خود ماهیت حقوقی. با این فرض می­توان اجاره را قدر جامعی دانست که می­تواند مصادیقی غیر از مصداق عقدی را دارا باشد.

کلیدواژه‌ها

ابن ادریس، محمدبن احمد. (1387ش). موسوعه ابن ادریس الحلی. جلد دوازدهم. قم: انتشارات دلیل ما.
ارسطا، محمدجواد. (1390). «تحلیل ماده 501 و 515 قانون مدنی (اجاره بدون مدت)». نشریه پژوهش­های فقه و حقوق اسلامی، شماره 23.
امامی خوانساری، محمد. (بی­تا). الحاشیه الثانیه علی المکاسب. قم: کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی.
امامی، سیدحسن. (1391). حقوق مدنی. جلد دوم. تهران: انتشارات اسلامیه.
انصاری، مرتضی. (1415ق). المکاسب. جلد سوم. قم: کنگره بزرگداشت شیخ اعظم انصاری.
بیات، فرهاد؛ بیات، شیرین. (1396). حقوق مدنی. تهران: ارشد، چاپ دوازدهم.
بیگدلی، عطاءالله؛ محمدی، محمدرضا. (1402). «بررسی انتقادی تعاریف عقد در فقه امامیه و ارائه نظریه تفاوت بنیادین ماهیت عقد با انعقاد عقد». آموزه­های فقه مدنی، شماره 27.
توکلی، محمدمهدی. (1400). آموزش جامع حقوق مدنی. جلد 1. تهران: نشر مکتوب آخر.
جعفری لنگرودی، محمدجعفر. (1375). دائره­المعارف حقوق مدنی و تجارت. جلد اول. تهران: انتشارات مشعل آزادی.
جعفری ندوشن، علی اکبر. (1395). «تعادل­بخشی منابع آب در پرتو تعدیل مالکیت خصوصی حق بهره­برداری». مجله مطالعات حقوق انرژی دانشگاه تهران، شماره 3.
جمالی، مصطفی. (1395). مغنی الفقیه (صرف جامع کاربردی). قم: دارالفکر.
خمینی، سیدروح الله. (1368). البیع. قم: اسماعیلیان.
خویی، سیدابوالقاسم. (1418). موسوعه الامام الخویی. جلد سی­ام. قم: مؤسسه احیا آثار الامام الخویی.
شهید ثانی، زین الدین بن علی. (1410). الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه. جلد چهارم و پنجم. قم: انتشارات داوری.
شهیدی، مهدی. (1393). حقوق مدنی؛ شروط ضمن عقد. جلد چهارم. تهران: مجد، چاپ چهارم.
شهیدی، مهدی. (1394). عقود معین 1. تهران: انتشارات مجد. چاپ هجدهم.
صادقی مقدم، محمدحسن. (1379). «بررسی وضعیت حقوقی ادامه تصرف مستأجر در مورد اجاره بعد از اتمام مدت و عدم اعتراض موجر». نشریه دیدگاه­های حقوق قضایی، شماره 19 و 20.
طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم. (1424). عروه الوثقی (مع التعلیقات). جلد پنجم. قم: مؤسسه نشر اسلامی.
طوسی، محمد بن حسن. (1407). الخلاف. جلد سوم. قم: جماعه المدرسین فی الحوزه العلمیه بقم مؤسسه النشر الاسلامی.
عبدالحمید، محمد محیی­الدین. (1416ق). دروس التصریف. بیروت: مکتبه العصریه.
عدل، مصطفی. (1373). حقوق مدنی. قزوین: نشر بحرالعلوم.
علامه حلی، حسن بن یوسف. (1414). تذکره الفقها. جلد هجدهم. قم: مؤسسه آل البیت.
قاضی­زاده هاشمی، زهرا سادات. (1347). صرف جامع. تهران: خورشید باران.
قدیری، محمدحسن. (1377). الاجاره. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
کاتوزیان، ناصر. (1391). درس­هایی از عقود معین. جلد اول. تهران: گنج دانش. چاپ هجدهم.
کاتوزیان، ناصر. (1393). دوره حقوق مدنی قواعد عمومی قراردادها. جلد سوم. تهران: شرکت سهامی انتشار. چاپ نهم.
کاتوزیان، ناصر. (1395). نظریه عمومی تعهدات. تهران: میزان. چاپ هشتم.
کاتوزیان، ناصر. (1396). عقود معین (معاملات معوض، عقود تملیکی). جلد 1. چاپ سیزدهم. تهران: سهامی انتشار.
مازندرانی، آیت­الله. (1354). «کتاب الاجاره». نشریه کانون وکلا، شماره 133.
محقق حلی (ابوالقاسم نجم الدین جعفر بن حسن بن سعید الحلی). (1408ق). شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام. جلد دوم. قم: مؤسسه اسماعیلیان.
محقق داماد، سیدمصطفی. (1397). نظریه عمومی شروط و التزامات. جلد دوم. تهران: مرکز نشر علوم اسلامی.
محقق داماد، سیدمصطفی؛ قنواتی، جلیل؛ وحدتی شبیری، سیدحسن؛ عبدی­پور فرد، ابراهیم. (1388). حقوق قراردادها در فقه امامیه. جلد اول و دوم. تهران: سمت.
محقق داماد، سیدمصطفی؛ مقصودی، رضا؛ علامه، سیدمهدی؛ مظلوم رهنی، علیرضا؛ اسدی کوه آباد، هرمز. (1402). «شرط خلاف مقتضای ذات عقد». آموزه­های فقه مدنی، شماره 27.
محقق کرکی (علی بن حسین). (1414ق). جامع المقاصد فی شرح القواعد. جلد هفتم. قم: مؤسسه آل بیت (ع) لاحیا التراث.
میرزای قمی، ابوالقاسم بن محمد حسن. (1371). جامع الشتات. جلد سوم. تهران: انتشارات کیهان.
میرزای قمی، ابوالقاسم بن محمد حسن. (1396). رساله در شروط ضمن عقد. ترجمه و تصحیح امیر بارانی بیرانوند و فاطمه امیری پاک. تهران: خرسندی.
میلانی، محمدهادی. (1429ق). کتاب البیع. جلد اول. قم: مرکز الحقائق الاسلامیه.
نجفی، آزاده؛ تقی­زاده، ابراهیم؛ چهکندی، علی. (1400). «سازوکارهای حقوقی حمایت از طرف ضعیف قرارداد در عقود تحمیلی». نشریه دانش حقوق مدنی، شماره 19.
نجفی، محمدحسن. (1404ق). جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام. جلد بیست و هفتم. بیروت: دار الاحیا التراث العربی.
نجفی، محمدحسن. (1421ق). جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام. جلد چهارم. قم: مؤسسه دایره­المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت.