پیمایش در مرزهای بین احترام به مالکیت و انصاف: تعدیل مسئولیت مدنی غاصب

نوع مقاله : علمی- پژوهشی

نویسندگان

1 دانشگاه استادیار گروه حقوق خصوصی و اسلامی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

2 دانش‌آموخته کارشناسی ارشد حقوق سردفتری اسناد رسمی، دانشکده حقوق ثبت و مدیریت قضایی، دانشگاه علوم قضایی و خدمات اداری، تهران، ایران.

چکیده

مسئله رفع آثار غصب در املاک غیر از گذشته به میدان مصاف بین قاعده احترام مالکیت و نهاد انصاف بدل شده است. در حالی که قاعده یادشده با برقراری احکام سخت‌گیرانه و مقررات سنتی نسبت به نهاد غصب در قانون مدنی ایران به دنبال حمایت حداکثری از مالک عین مغصوبه و تأدیب غاصب ولو با حسن نیت هستند. نهاد انصاف با هدف منع سوء استفاده از حق توسط مالک و ورود ضرر سنگین به غاصب با حسن نیت، بر تعدیل آن‌ قرائت‌های سنتی و سخت‌گیرانه کوشیده است. گرچه در ابتدا نهاد انصاف در قالب نصوص قانون مسئولیت مدنی تجلی یافت، اما نقطه عطف تلاش‌‌های منصفانه، به تصویب «لایحه قانونی راجع به رفع تجاوز و جبران خسارات وارده به املاک مصوب 1358» توسط شورای انقلاب باز می‌گردد. در پژوهش حاضر با استفاده از روش توصیفی و تحلیلی و بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای و رویه قضایی، به دنبال بررسی کیفیت رفع آثار غصب در املاک غیر با توجه قاعده احترام مالکیت و نهاد انصاف در نظام حقوقی ایران بوده‌ایم. پس از آن، مشاهده شده که در صورت احراز شرایطی، ظرفیت‌های قانونی برای صدور احکام منصفانه‌ای که می‌تواند مصالح مالک و غاصب دارای حسن را تأمین نماید، در حقوق ایران وجود دارد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


امینی، منصور و کاشانی، سیدصادق. (1396). «احترام به حق مالکیت در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران». فصلنامه تحقیقات حقوقی، دوره 20، شماره 79، صص 171-193.
انصاری، مسعود و طاهری، محمدعلی. (1384). دانشنامه حقوق خصوصی. تهران: محراب فکر.
ایروانی، باقر (1386). روس تمهیدیة فی تفسیر آیات الأحکام. قم: دار الفقه للطباعه و النشر.
بادیانی، حسن و اسلامی فارسانی، علی. (1392). «نقش انصاف در مسؤولیت مدنی». پژوهش‌های حقوق تطبیقی، سال 17، دوره 3، صص 25-46.
بازگیر، یدالله. (1389). گزیده آرای دیوان عالی کشور. تهران: جاودانه.
پسنده، آزاده (1400). «مؤلفه­های تعیین خسارت در مسئولیت مدنی توسط دادرس». مطالعات حقوقی، دوره جدید، شماره 13، صص 113-136.
جعفری لنگرودی، محمدجعفر. (1387). مقدمه عمومی علم حقوق. تهران: گنج دانش.
جعفری لنگرودی، محمدجعفر. (1391). مجموع محشی قانون مدنی. تهران: گنج دانش.
جعفری لنگرودی، محمدجعفر. (1393). مبسوط در ترمینولوژی حقوق. تهران: گنج دانش.
جواهرکلام، محمدهادی و حدادی اردکانی، صمد. (1402). «معیارهای شناسایی «تلف حکمی» در حقوق اسلامی؛ با تحلیل ضابطه «انتقال به ثالث با حسن‌نیت» در رویه قضائی و طرح اصلاح قانون مدنی». پژوهش‌نامه حقوق اسلامی، دوره 55، شماره 1، صص 109-137.
حاجی عزیزی، بیژن. (1380). «روش­های جبران خسارت در مسئولیت مدنی». دانشور پزشکی، دوره 9، شماره 36، صص 63–72.
حلی، محمد بن حسن بن یوسف. (1387). ایضاح الفوائد فی شرح القواعد. قم: مؤسسه اسماعیلیان.
خدابخشی، عبدالله. (1397). مبانی فقهی آیین دادرسی مدنی. تهران: شرکت سهامی انتشار.
خدابخشی، عبدالله. (1398). حقوق دعاوی. تهران: شرکت سهامی انتشار.
خسروپناه، عبدالحسین؛ کیان­مهر، مهدی و ملکی، روح­الله. (1401). «دل مفهومی «در حکم غصب» در ملاحظه ماده 308 قانون مدنی». حقوق اسلامی، دوره 19، شماره 74، 55–76.
خواجه پیری، عباس. (1389). موجبات مسئولیت مدنی و آثار آن. تهران: مؤسسه الهدی.
خویی، سید ابوالقاسم. (1378). مصباح الفقاهه فی المعاملات. قم: حوزه علمیه قم.
دادنامه به شماره ۹۶۰۹۹۷۵۷۵۴۰۱۳۹۷ مورخ 28/12/1396 موضوع پرونده شماره ۹۶۰۹۹۰، شعبه ۴ دادگاه عمومی حقوقی مشهد.
دادنامه 18/24 مورخ 08/02/1373 صادره از شعبه 8 دیوان عالی کشور.
دادنامه 9509970223500180 مورخ 19/02/1395 صادره از شعبه 35 دادگاه تجدیدنظر استان تهران.
دادنامه ٩٢٠٩٩٧٠٢٢٠١٠١١٦٨ مورخ 05/09/1392 صادره از شعبه 1 دادگاه تجدیدنظر استان تهران.
دادنامه 9509970220300206 مورخ 26/02/1395 صادره از شعبه 3 دادگاه تجدیدنظر استان تهران.
دادنامه 9409970222900939 مورخ 21/10/1394 صادره از شعبه 29 دادگاه تجدیدنظر استان تهران.
دادنامه 9509970220300206 مورخ 26/02/1395 صادره از شعبه 3 دادگاه تجدیدنظر استان تهران.
دادنامه ۸۹۰۹۹۷۰۲۲٦۷۰۰۹۹٤ مورخ 17/12/1389 صادره از شعبه ۷ دادگاه عمومی حقوقی تهران.
دادنامه 9409970250500178 مورخ 9/3/1394 صادره از شعبه 5 دادگاه عمومی حقوقی شهرستان شهر ری.
دادنامه 14013639002252637 مورخ 15/10/1401 صادره از شعبه 1 دادگاه حقوقی الشتر لرستان.
دادنامه 140191390002175553 مورخ 28/02/1401 صادره از شعبه 4 دادگاه حقوقی قرچک.
دادنامه 65/10/215 صادره از شعبه دهم دادگاه حقوقی قم.
دادنامه 69/389/18 مورخ 30/11/1369 شعبه 18 دیوان عالی کشور.
دادنامه 140168390013388577 مورخ 21/09/1401 صادره از شعبه 87 دادگاه تجدیدنظر استان تهران.
دادنامه ۹۶۰۹۹۷۵۷۵۴۰۱۳۹۷ مورخ 28/12/1396 موضوع پرونده شماره ۹۶۰۹۹۰، شعبه ۴ دادگاه عمومی حقوقی مشهد.
رحیمی، موسی و رحیمی دهوری، رضا. (1396). حسن نیت در قراردادها (با رویکردی فقهی). تهران: مرکز مطبوعات و انتشارات قوه قضاییه.
روحانی، محمدصادق. (1429). منهاج الفقاهه. قم: أنوار الهدی.
سبحانی، جعفر. (1393). الوسیط فی اصول فقه. تهران: دانش­پذیر.
صدر، محمد. (1420). ما وراء الفقه. بیروت: دار الاضواء للطباغه و النشر و التوزیع.
صفایی، سیدحسین و رحیمی، حبیب­الله. (1393). مسئولیت مدنی (الزامات خارج از قرارداد). تهران: سمت.
طباطبایی قمی، سیدتقی. (1425). هدایه الأعلام إلی مدارک شرائع الأحکام. قم: محلاتی.
طباطبایی حکیم، محمدسعید. (1428). مصباح المنهاج (التجاره). نجف: موسسة الحکمه الثقافه الاسلامیه.
عادل، مرتضی. (1389). «قواعد انصاف در نظام کامن­لا». مطالعات حقوق خصوصی، دوره 40، شماره 1، صص 179-192.
علیدوستی شهرکی، ناصر. (1390). «احترام مالکیت و سرمایه­گذاری خارجی». مطالعات حقوق خصوصی، دوره 41، شماره 1، صص 295–312.
کاتوزیان، ناصر. (1385). وقایع حقوقی. تهران: شرکت سهامی انتشار.
کاتوزیان، ناصر. (1386). الزام‌های خارج از قرارداد. تهران: دانشگاه تهران.
کاتوزیان، ناصر. (1392). اموال و مالکیت. تهران: میزان.
کاتوزیان، ناصر. (1393الف). فلسفه حقوق: منابع حقوق. تهران: شرکت سهامی انتشار.
کاتوزیان، ناصر. (1393ب). قانون مدنی در نظم حقوقی کنونی. تهران: میزان.
گرجی، ابوالقاسم. (1390). آیات الاحکام (حقوق و جزایی). تهران: میزان.
لاری، عبدالحسین. (1418). التعلیقه علی المکاسب. قم: مؤسسه المعارف الإسلامیه.
مامقانی، محمدحسین بن عبدالله. (1316). غایه الآمال. قم: مجمع الذخائر الإسلامیه‌.
محقق داماد، سیدمصطفی. (1393). قواعد فقه - بخش مدنی. تهران: مرکز نشر علوم اسلامی.
مکارم شیرازى، ناصر. (1384). نهج­البلاغه با ترجمه فارسى روان‌. قم: مدرسه الامام على بن ابى طالب.
موحد، محمدعلی. (1381). در هوای حق و عدالت از حقوق طبیعی تا حقوق بشر. تهران: کارنامه.
میرشکاری، عباس. (1399). رساله عملی در مسئولیت مدنی. تهران: شرکت سهامی انتشار.
نجفی، محمدحسین. (1377). جواهر الکلام. جلد 37. بیروت: دارالحیاء التراث العربی.
وکیل­زاده، رحیم؛ دهقان، رمضان و صغیری، اسماعیل. (1389). «انصاف و عدالت از دیدگاه فقهی». حقوق اسلامی، دوره 2، شماره 5، صص 98-118.
Brownlie, Ian. (2008). Principles of Public International Law. 7th ed. Oxford: Oxford University Press.
Duguit, Leon. (1926). Lecon de Droit Public, Theore General. Paris.
Gerhart, Peter, M. (2014). Property Law and Social Morality. Cambridge: Cambridge University Press.
O’Connell, John, F. (1985). Remedies in a Nutshell. 2nd ed. West Publishing co.
Seigan, Bernard, H. (2001). Property Rights from Magna Carta to the Fourteenth Amendment. Social Philosophy and Policy Foundation.