عینیت‌گرایی و ذهنیت‌گرایی در فهم قرارداد (مطالعه تطبیقی در نظام‌های کامن‌لایی، رومی-ژرمنی، ایران و فقه امامیه)

نوع مقاله : علمی- پژوهشی

نویسندگان

1 استاد حقوق خصوصی، دانشکده حقوق دانشگاه قم، قم، ایران.

2 دانشجوی دکتری حقوق خصوصی، دانشکده حقوق دانشگاه قم، قم، ایران.

چکیده

نگاه عینی یا ذهنی به قرارداد هرچند خود مسئله‌ای بیشتر نظری است، اما آثار عملی مهمی به­ویژه در ضمانت اجرای اشتباهات قراردادی دارد. از دیرباز اعتقاد غالب بر این بوده که نظام حقوق نوشته رویکردی ذهنیت‌گرا و نظام­های کامن‌لایی نگاهی عینیت‌گرا به قرارداد دارند. به‌نظر می‌رسد این گزاره با کلیت خود چندان دقیق نباشد. پژوهش حاضر درصدد است با روش توصیفی-تحلیلی با تبیین دقیق موارد اقتران و افتراق نظام­های حقوقی در فهم قرارداد، به بررسی این موضوع در مقررات، رویه قضایی و دکترین حقوقی بپردازد. در ‌نظام­های انگلیس، فرانسه و آلمان، فهم‌ قراردادیِ منبعث از مقررات و تصمیمات قضایی (نمای خارجی) یک فهم دیالکتیک عینی- ذهنیِ مشابه است، اما از منظر داخلیِ هر سیستم، موضوع بسیار متفاوت است. این تنها حقوقدانان آلمانی هستند که فهم آنها از قرارداد با فهم منبعث از رویه ‌قضایی مطابقت دارد، اما حقوقدانان انگیسی و فرانسوی با فاصله‌ گرفتن از رویه‌ قضایی، به درک قرارداد به شیوه‌ای بیشتر خطی تمایل دارند که در انگلستان در اصل عینی و استثنائاً ذهنی و در فرانسه در اصل ذهنی و استثنائاً عینی است. دراین‌ باره، به نظر می‌رسد به­رغم غلبۀ رویکرد عینیت‌گرا در فقه، فهم نظام‌ حقوقی ایران از قرارداد، چه از بُعد بیرونی و چه از منظر داخلی، یک فهم ذهنی است؛ آنچه از رویکرد قانون‌ مدنی، دکترین و رویه ‌قضایی برمی‌آید، مؤید این فهم ذهنی است. 

کلیدواژه‌ها

موضوعات

مراجع

آخوندی، روح‌الله (1390). اشتباه در موضوع قرارداد. تهران: دانشگاه امام‌صادق(ع).
امامی، سیدحسن (1391). حقوق مدنی. ج1. تهران: اسلامیه.
امیری‌قائم‌مقامی، عبدالمجید (1378). حقوق تعهدات. ج2، تهران: میزان.
اوبر، ژان‌لوک و فرانسوا کورلادوتیول (1390). حقوق تعهدات، قراردادها. ترجمه مجید ادیب. تهران: میزان.
بازگیر، یداله (1382). قانون مدنی در آیینه آرای دیوان عالی کشور. تهران: فردوسی.
جعفری‌لنگرودی، محمدجعفر (1387). تأثیر اراده در حقوق مدنی. چ2. تهران: گنج ‌دانش.
حسینی ‌مراغی (1417ق). العناوین. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
خمینی، روح‌الله (1363). البیع. ج4، قم: اسماعیلیان.
خویی، ابوالقاسم (1417ق). مصباح‌الفقاهه. ج1. قم: انصاریان.
ره‌پیک، حسن (1390). حقوق مدنی. تهران: خرسندی.
زوایگرت، کنراد و هاین کوتس (1393). درآمدی بر حقوق تطبیقی. ترجمه الیاس و محمد نوعی. تهران: مجد.
سبزواری، محمدباقر (1423ق). کفایه‌الاحکام. ج2. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
السنهوری، عبدالرزاق‌احمد (1382). الوسیط. ج1. ترجمه محمدحسین دانش‌کیا و سیدمهدی دادمرزی. قم: دانشگاه قم.
اصفهانی، سیدابوالحسن (1363ق). وسیله‌النجاه. ج2. نجف.
شهیدی، مهدی (1396). تشکیل قرادادها و تعهدات. تهران: مجد. چ13.
شهید ‌اول (1400ق). القواعد و الفوائد. ج1. قم: کتابفروشی مفید.
شیخ ‌انصاری (1425ق). مکاسب. ج5. قم: مجمع الفکر ‌الإسلامی.
شیخ مفید (1413ق). المقنعه. قم: کنگره جهانی هزاره شیخ مفید.
صفایی، سیدحسین (1395). حقوق مدنی. ج2. تهران: میزان.
ــــــــــــــ (1349). «اشتباه در خود موضوع معامله در حقوق ایران و فرانسه». مجله دانشکده حقوق‌و‌علوم سیاسی دانشگاه تهران، شماره 3، صص 78-108.
طباطبایی، سیدعلی (1418ق). ریاض‌المسائل. ج2. قم: مؤسسه آل البیت(ع).
طباطبایی‌یزدی (1378). حاشیه مکاسب. ج2. قم: اسماعیلیان.
فخرالمحققین (1387). ایضاح ‌الفوائد. ج3. قم: مؤسسه اسماعیلیان.
قاسمی، محسن (1388). شکل­گرایی در حقوق مدنی. تهران: میزان.
قره‌داغی، محی‌الدین (1423ق). مبدأ الرضا فی العقود. بیروت: دارالبشائر الإسلامیه.
قنواتی، جلیل (1383). مطالعه تطبیقی ایجاب و قبول. قم: بوستان کتاب.
علامه حلی (1413ق). مختلف‌الشیعه. ج2. قم: دفتر انتشارات اسلامی. چ2.
کاتوزیان، ناصر (1364). قواعد عمومی قراردادها. ج1. تهران: بهنشر.
کاشف‌الغطا، محمدحسین (1422ق). تحریرالمجله. ج1. المجمع ‌العالمی للتقریب‌المذاهب‌الإسلامی.
محسنی، الهه (1398). «روش‌شناسی حقوق تطبیقی». مطالعات حقوق تطبیقی، شماره 2، صص 696-717.
محقق داماد و دیگران (1388). حقوق قراردادها در فقه امامیه. ج1. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
ــــــــــــــ (1389). حقوق قراردادها در فقه امامیه. ج2. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
محقق‌ حلی (1408ق). شرائع. ج2. قم: اسماعیلیان. چ 2.
محقق اردبیلی (1403ق). مجم‌ الفائده و البرهان. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
موسوی، سیدصادق (1393). مبانی نظری جهل و اشتباه و آثار آن بر اعمال حقوقی. تهران: امیرکبیر.
موسوی بجنوردی، سیدحسن (1419ق).  القواعد‌ الفقهیه. ج2. قم: نشر الهادی.
میـرزای‌ قمی (1417ق). غنـائم ‌الأیـام. ج2. قـم: دفتـر
تبلیغات.
میرزای‌ نائینی (1418ق). منیه‌الطالب. ج1. قم: مؤسسه‌ النشر الإسلامی.
نجفی، محمدحسن (1367). جواهرالکلام. ج 22 و 23. تهران: انتشارات اسلامیه.
Atiyah, P. S. & Bennion, F. A. R. (1961). "Mistake in the Construction of Contracts". Modern Law Review, No 24.
Aubry, C. & Rau, C. (1961). Droit civil français. 7th ed., Paris: Librairies techniques.
Bénabent, A. (2005). Droit civil: les obligations. 10th ed., Paris: Montchrestien.
Cheshire, G. C. (1944). "Mistake as Affecting Contractual Consent". Law Quarterly Review, Vol. 60, Issue 2.
Cheshire, G. H. & Fifoot, C. (2-13). Law of Contract. 16th ed., Oxford University Press.
Chitty, J. (2008). Chitty on Contracts. 30th ed., London: Sweet & Maxwell.
David, R. (1939). La doctrine de l’erreur dans Pothier et son interprétation par la common law d”Angleterre. Paris: Dalloz.
Ewald, W. (1995). "Comparative Jurisprudence (I): What Was It Like to Try a Rat?" U. Pa. L. Rev. 143.
Flour, J. & Aubert, L. (2002). Les obligations. 10th ed., Paris: Armand Colin.
Ghestin, J. (2001). Traité de droit civil. Paris: L.G.D.J.
Goff, R. & Jones, G. (2009). The Law of Restitution. 7th ed., London: Sweet & Maxwell.
Gordley, J. (1993). The Philosophical Origins of Modern Contract Doctrine. Oxford: Clarendon Press, Oxford.
Hauser, J. (1971). Objectivisme et subjectivisme dans l’acte juridique. Paris: L.G.D.J.
Hoff, T. (1979). "Error in the Formation of Contracts in Louisiana: A Comparative Analysis". Tulane Law Review, No. 53.
Jestaz, P. (1996). "Source délicieuse Remarques en cascade sur les sources du droit". R.T.D. civ. 27(1).
Kessler, F. (1975). "Some Thoughts on the Evolution of the German Law of Contracts". UCLA Law Review, p. 1066-82.
Kötz, H. (1999). "Comparative Law in Germany Today". R.I.D.C, No4.
Lando, O. & Beale, H. (1999). Principles of European Contract Law. Hague: Kluwer Law International.
Lawson, F. H. (1936). "Error in Substantia". Law Quarterly Review, No. 52.
Loussouarn, Y. (1958). "The Relative Importance of Legislation, Custom, Doctrine and Precedent in French Law". LLR, No. 18.
Medicus, D. & Peterson, J. (2016). Allgemeiner Teil des BGB. Heidelberg: C.F. Müller.
Mazeaud, H. Mazeaud, J. & Chabas, F. (2000). Leçons de droit civil. 12th ed., Paris: Montchrestien.
Markesinis, B. S. (1997). The German Law of Obligations. Oxford: Clarendon Press.
Markesinis, B. S. Unberath, H. & Johnston, A. (2006). The German Law of Contract, A Comparative Treaties. 2nd ed. Oxford: Hart Publishing.
Michaels, R. (2006). The Functional Method of Comparative Law. Oxford Handbook of Comparative Law.
Nicholas, B. (1992). The French Law of Contract. Oxford University Press.
Palmer, G. E. (1962). Mistake and Unjust Enrichment. Columbus: Ohio State University Press.
Planiol, M. & Ripert, G. (1957). Traité pratique de droit civil français. 2nd ed., Paris.
Samuel, G. (2014). An Introduction to Comparative Law, Theory and Method. Oxford: Hart Publishing.
Slade, C. J. (1964). "The Myth of Mistake in the English Law of Contract". Law Quarterly Review, No. 70.
Smith, S. A. (2004). Contract Theory. Oxford University Press.
Terré, F. Simler, P. & Lequette, Y. (2019). Droit civil—Les obligations. 12thed. Paris: Dalloz.
Treitel, G. H. (2005). An Outline of the Law of Contract. 6th ed. London:  Butterworths.
Vivien, G. (1992). "de l’erreur déterminante et substantielle".  R.T.D. No. 91.
Vogenauer, S. & Weatherill, S. (2006). The Harmonisation of European Contract Law Implications for European Private Laws. Oxford: Hart Publishing.
Waddams, S. M. (2005). The Law of Contracts. 5th ed., Toronto: Canada Law Book.
Wieacker, F. (2003). A History of Private Law in Europe. Oxford University Press.
Witz, C. (1992). Droit privé allemande. Paris: Litec.
Zimmermann, R. (1992). The Law of Obligations—Roman Foundations of the Civil Law Tradition. Deventer: Kluwer.
Zweigert, K. & Kötz, H. (1998). Introduction to Comparative Law. vol. II. 3rd ed., Oxford University Press.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار