تعلیل تطور حکم میراث زوجه در حقوق مدنی ایران

نوع مقاله : علمی- پژوهشی

نویسنده

دکترای حقوق خصوصی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

چکیده

میراث زوجه همچون مفهوم ارث در فقه امامیه و بالتبع قانون مدنی ایران ویژگی­های خاصی دارد. کمیت میراث مزبور مبتنی بر آیات کریمه و لکن کیفیت آن بر خواسته از روایات معتبر از ائمه معصوم(ع) است. همه مذاهب اسلامی در کمیت میراث زوجه  اقوال یکسانی دارند؛ لکن در کیفیت دچار اختلاف­اند و این اختلاف ناشی از استناد پیروان مذهب امامیه به روایات ائمه معصوم(ع) است. در بین فقهای مذهب امامیه نیز تعدد انظار وجود دارد. بر اساس قول مشهور ایشان تضییقاتی در مصادیق سهم­بری زوجه وجود دارد که پس از شکل­گیری نظام حقوقی ایران مورد استناد قرار گرفته است. قانونگذار ایرانی در سال 1387 با اصلاح ماده 946 قانون مدنی تحولی شگرف در کیفیت میراث زوجه ایجاد نمود که با مخالفت­های جدی از سوی فقهای معاصر مواجه شد. اهمیت تتبع در ضابطه اصولی به­کارگیری شده در تطور مزبور موجب خواهد شد تا مبنای آن در سایر موارد قانونی و حقوقی تسری یابد. واکاوی اندیشه­های نوظهـور اصـولیین فقهای معاصر سبب می­شود تا در تعلیل تطور میراث زوجه در قانون مدنی ایران توفیقات مضاعفی حاصل گردد. دو اندیشه مطرح وجود دارد: یکی اندیشه فهم اجتماعی نصوص و دیگری نظریه تأثیر مقتضیات زمان و مکان که در نهایت نظریه اخیرالذکر در این تعلیل مؤثرتر می­نماید.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


اختری، عباسعلی (بی­تا). زمان و مکان و تحول موضوعات احکام. مجموعه مقلات کنگره نقش زمان و مکان.
رحیمی اصفهانی، عباسعلی و همکاران (1383). مجموعه قوانین مدنی. معاونت پژوهش. تدوین و تنقیح مقررات.
زارعی، محمدابراهیم (1380). تحقیقی پیرامون ارث از دیدگاه امامیه. تهران: دفتر انتشارات اسلامی.
صدر، محمدباقر (بی­تا). همراه با تحول اجتهاد. قم: مؤسسه تحقیقات و نشر معارف اهل البیت (ع).
صدر، محمدباقر (بی­تا). مجموعه آثار شهید صدر (تصویری از اقتصاد اسلامی). ترجمه دکتر جمال موسوی، روزبه. جلد ١. ص ٣٣ .
موسوی خمینی، روح­الله (1368). صحیفه نور. تهران: مرکز مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی.
ﻣﻄﻬﺮی، مرتضی (بی­تا). اسلام و مقتضیات زمان. تهران: انتشارات صدرا.
مطهری، مرتضی (بی­تا). نظام حقوق زن در اسلام. چاپ پانزدهم. تهران: انتشارات صدرا.
مطهری، مرتضی (1358). ده گفتار (اجتهاد در اسلام). تهران: صدرا.
مکارم شیرازی، ناصر (1388). ترجمه قرآن کریم. قم: مدرسه الامام علی بن ابیطالب (ع).
مکارم شیرازى، ناصر (1374). تفسیر نمونه. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
نوری همدانی، حسین (بی­تا). جایگاه بانوان در اسلام. قم: مؤسسه مهدی موعود(عج).
هاشمی، سیدمحمود (بی­تا). فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام. قم: مؤسسه دائره­المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت.
حرعاملی، محمد بن حسن (1414هـ). وسایل الشیعه. جلد 20. قم: مؤسسه آل البیت (علیه اسلام) الإحیاء التراث.
ابن بابویه، محمدبن علی، صدوق (بی­تا). علل الشرایع. قم: نشر مؤمنین.
حرّ عاملی، محمدحسن (1104). تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه. قم: مؤسسه آل البیت (علیهم السلام) لإحیاء التراث.
خلاف، عبدالوهاب (بی­تا). مصادر التشریع الاسلامی فیما لانصّ فیه. کویت: دارالقلم.
حسین حامد حسان (بی­تا). نظریه المصلحه فی الفقه الاسلامی. قاهره: مکتبه المتنبی.
الصدوق، محمد بن علی بن بابویه (381هـ). من لا یحضره الفقیه. قم: مؤسسه الإمام الهادی(ع).
الطباطبایی الحکیم، السید محسن (1327). «رساله فی حرمان الزوجه من بعض الارث». مجله فقه اهل بیت، شماره 33، قم.
الطوسى، ابوجعفر، محمدبن حسن (460). المبسوط فی الفقه الإمامیه. تهران: مکتبه  المرتضویهال.
طوسی، محمدبن حسن (460هـ). الاستبصار فیما أختلف من الأخبار. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
الطوسی، محمدبن حسن (460هـ). تهذیب الأحکام فی شرح المقنعه. تهران: دار الکتب الإسلامیه.
الطبرسی، فضل‌بن‌حسن (536 هـ). مجمع‌البیان. قم: مؤسسه آل البیت لأحیاء التراث.
مغنیه، محمدجواد (1421هـ). فقه الامام صادق. قم: مؤسسه انصاریان.  جلد 6.
نورى طبرسى، میرزاحسین (1320). مُستَدرَکُ الوَسائل و مُستَنبَطُ المَسائل. قم: موسسه آل البیت(ع)، الاحیا التراث
اسکندری، الهام (بی­تا). «نظریه فهم اجتماعی نصوص».
باقی­زاده محمدجواد (پاییز 1393). «ضرورت حفظ نظام و منع اختلال در آن در فقه امامیه». شیعه­شناسی، دوره 12، شماره 47.
باقرزاده مشکی­باف، ﻣﺤﻤﺪﺗﻘﯽ (تابستان 1384). «عناصر تعیین­کننده در حل مسائل مستحدثه». کاوشی نو در فقه، دوره 12، شماره 44.
بهروزی لک، غلامرضا (زمستان 1393). «ملاک احکام حکومتی در فقه سیاسی شیعه». علوم سیاسی، دوره 17، شماره 68.
پورمولا، سیدمحمدهاشم (بهار و تابستان 1390). «حق و حکم در فقه امامیه». پژوهشنامه حقوق اسلامی، شماره 33‏.
تقوی، سیدمرتضی (پاییز 1374). «تحول موضوعات در فقه». فقه اهل بیت، شماره 3.
حسینی، عبدالرحیم (تابستان 1394). «مطالعۀ تطبیقی ماهیت حکم شرعی در دانش اصول». پژوهش­های فقهی، دوره یازدهم، شماره 2.
حقیقت، سیدصادق (بهار 1384). «تحدید مصلحت». فرهنگ اندیشه، شماره 13.
حکمت­نیا، محمود (بی­تا). «تبیین نظریه منطقة الفراغ». مجله اقتصاد اسلامی، شماره 8.
جناتی، محمدابراهیم (بهار 1388). «سیر تحول فقه اجتهادی در بستر زمان». کاوشی نو در فقه، دوره 16، شماره 60 – 59.
حاجعلی، فریبا (زمستان 1381). «ثوابت و متغیرات در احکام».  فقه و حقوق خانواده، شماره 28.
جناتی، محمدابراهیم (بهار 1382). «نظریه اجتهاد تفریعی و تطبیقی». فصلنامه علوم سیاسی، شماره 21.
جناتی، محمدابراهیم (بهار 1387). «ضرورت تحول کمی و کیفی اجتهاد». کاوشی نو در فقه، شماره 55.
جناتی، محمدابراهیم (بی­تا). «نقش زمان و مکان در اجتهاد».
رضائی، محمدعلی (پاییز 1375). «دیدگاه­ها درباره تأثیر عنصر زمان و مکان بر اجتهاد». فصلنامه حضور، شماره 15.
رهبر، مهدی (بهار 1382). «مقایسه جایگاه مصلحت در فقه امامیه و اهل سنت». فصلنامه  دین و ارتباطات، شماره 17.
رحیمیان، سعید (1374). «شیوه اکتشاف ملاک و نقش آن در تغییر احکام». فصلنامه نقد و نظر، دوره 2، شماره 5.
طباطبایی، سیدمحمدصادق (بهمن و اسفند 1382). «مبانی تطبیق­پذیری قوانین اسلامی با تحولات اجتماعی». فصلنامه نامه مفید، سال نهم، شماره 40.
سبحانی، جعفر (بی­تا). «زمان و مکان در اجتهاد». مجلّۀ فقه اهل بیت، سال یازدهم، شمارۀ  43.
صادقی­مقدم، محمدحسن (پاییز و زمستان 1391). «تحول در ارث زن از اموال غیرمنقول». مجله دانش حقوق مدنی، شماره دوم.
عسکری، رضا (پاییز 1394). «ماهیت حکم وضعی و تفاوت آن با حکم تکلیفی از منظر اصولیون شیعه». رسائل، شماره 4، 30.
علیدوست، ابوالقاسم (پاییز 1384). «تبعیت یا عدم تبعیت احکام از مصالح و مفاسد تهران». فصلنامه حقوق اسلامی، دوره 2، شماره 6.
علیدوست، ابوالقاسم (پاییز 1387). «مصلحت در فقه امامیه». فصلنامه حقوق اسلامی، دوره 5، شماره 18.
علیشاهی قلعه جوقی، ابوالفضل؛ ارژنگ، اردوان (زمستان 1391). «مناسبت حکم و موضوع کارکردها و سازوکارهای تشخیص در بیان فقیهان». فقه و اصول، شماره 91.
فروغی، علیرضا (بهار و تابستان 1391). «بررسی فقهی - حقوقی مفهوم حق و ملک». آموزه­های فقه مدنی، شماره 5.
فیاضی، مسعود (پاییز 1393). «تفاوت تنقیح مناط و الغای خصوصیت با قیاس». فصلنامه حقوق اسلامی، مقاله 4، دوره 11، شماره 42.
کلانتری، علی­اکبر (بهار 1382). «تنقیح مناط، فقه». دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، مقاله 3، دوره 10، شماره 35.
کلانتری، علی­اکبر (بهار و تابستان 1376). «فقه و مصلحت نظام». کاوشی نو در فقه، شماره 11و 12.
‌‌‌گرجی، ابوالقاسم (بهار 1364). «حـق‌ و حکم و فرق میان آنها». فصلنامه مطالعات حقوقی و قضائی، شماره 1، 30.
ملک افضلی اردکانی، محسن (بی­تا). «آثار قاعدة حفظ نظام». فصلنامه حکومت اسلامی، شماره 58.
مبلّغى، احمد (بی­تا). «نقش زمان در تحول سیره ها و واژگان از نگاه شهیدصدر». مجله فقه اهل بیت علیهم السلام (فارسى)، جلد ‌24.
میرخلیلی، سیداحمد (بی­تا). «فقه و ملاکات احکام». مجله قبسات، شماره 15و 16.
نظرزاده، عبدالله (تابستان 1392). «مصلحت و نقش آن در استنباط احکام شرعی و حکومتی». سیاست متعالیه، دوره 1، شماره 1.
نقیبی، سیدابوالقاسم (زمستان 1385). «تحلیلی بر حکم یا حق بودن حجاب». فقه و حقوق خانواده، شماره 44.
نوایی، علی­اکبر (خرداد و تیر 1381). «موضوع­شناسی فقهی و رابطه آن با علوم». فصلنامه پژوهش­های اجتماعی، اسلامی، شماره 34.
هاشمى شاهرودى،‌ سیدمحمود (بهار 1386). «میراث زوجه از اموال غیر منقول (1)». مجله فقه اهل بیت علیهم السلام (فارسى)،  سال سیزدهم، شماره 49، جلد ‌49.
صدری، سیدمحمد؛ نبی­زاده اربابی، محمدرضا؛ ارشدی، محمدیار؛ حیدرپور، امیر (1397). تأثیر عناصر زمان و مکان در تطورات میراث زوجین درحقوق ایران و فقه اسلامی. رساله دکتری، دانشگاه پیام نور.