نوع مقاله : علمی- پژوهشی
نویسندگان
1 استادیار حقوق خصوصی و اسلامی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران.
2 کارشناسی ارشد حقوق خصوصی، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران.
چکیده
در تاریخ رابطه مسئولیت مدنی و کیفری سه دوره متمایز وجود دارد: اختلاط، جدایی و نزدیک شدن. پس از اینکه مدت زیادی مسئولیّت مدنی و کیفری در درون یکدیگر ادغام شده بودند، در قرن هفدهم میلادی، زمینه‌های جدایی آنان فراهم شد. امروزه مسئولیت مدنی و کیفری در نظامهای حقوقی نوین، از یکدیگر تفکیک شده و با رویکردهای مطرح‌شده در هریک، در حال نزدیکی و ارتباط مؤثر با یکدیگر هستند. با تطبیق تحولات مذکور در نظام حقوقی ایران، مشخص می‌شود که تمایزات مسئولیت مدنی و کیفری به نحو صحیح رعایت نشده و چهره‌های واضحی از اختلاط مشهود می‌باشند. به طور خاص در قانون مدنی و در بحث معارضه حقوق مالک و مسئولیت شخص جاهل به غصب، احکام سختگیرانه‌ای در نظر گرفته شده‌است؛ از جمله مسئولیت مطلق، بی‌توجهی به ارزش کار غاصب و ضمان غاصب درخصوص منافع غیرمستوفات. وضع چنین احکامی و تسری آن به غاصب جاهل با اصول مسئولیت مدنی سازگاری ندارد و بر این اساس می‌توان آن را نمودی از اختلاط مسئولیت مدنی و کیفری در حقوق ایران دانست؛ چراکه این رویکرد، بیشتر از آنکه مسئولیت مدنی باشد، مسئولیت کیفری است و سبب شده است اهداف حوزه‌ای دیگر از مسئولیت‌ها، در مسئولیت مدنی مطرح و پیگیری شود. تحقیق حاضر به شیوه تحلیلی- توصیفی به بررسی موضوع مذکور می‌پردازد.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
اردبیلی نجفی، احمد بن محمد (1391). مجمع الفائده والبرهان فی شرح ارشاد الاذهان. جلد دهم. قم: مؤسّسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین بقم المشرفه.
انصاری، شیخ مرتضی (بیتا). مکاسب. جلد هفتم. قم: انتشارات مجمع الفکر الاسلامی.
بابایی، ایرج (۱۳۹۷). حقوق مسئولیت مدنی و الزامات خارج از قرارداد. تهران: نشر میزان.
باریکلو، علیرضا (۱۳۹۹). مسئولیت مدنی. تهران: انتشارات میزان.
بهبهانی، محمّدباقربن محمّد اکمل (۱۴۱۷ق). حاشیه مجمع الفائده و البرهان. قم: مؤسّسه العلّامه الوحید البهبهانی.
جبعی عاملی (معروف به شهید ثانی) (۱۴۱۷ق). مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام. جلد دوازدهم. قم: انتشارات المعارف الاسلامیه.
جبعی عاملی، شمسالدین محمد‌بن مکّی (۱۴۱۷ق). الدروس الشرعیه. جلد سوم. قم: مؤسسة النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین.
حسینی عاملی، محمّد‌جواد (۱۴۱۰ق). مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلامّه. قم: مؤسّسه آل البیت.
حلّی، ابوالقاسم نجمالدین جعفر بن حسن (بیتا). شرائع الاسلام فی مسائل الحل و الحرام. جلد دوم و چهارم. تهران: انتشارات استقلال.
حلّی، جمالالدین حسن‌بن یوسف‌بن علی بن مطهر (۱۴۱۶ق). تذکره الفقها. جلد دوم. قم: مؤسّسه آل البیت.
حلّی، یحیی‌بن سعید (۱۴۱۵ق). الجامع الشرایع. تحقیق باشراف شیخ جعفر سبحانی. جلد چهارم. قم: مؤسّسه سیّد الشهدا العلمیّه.
خدابخشی، عبد‌الله (1389). «الغاصب یوخذ باشق الاحوال». نشریه فقه اهل بیت، شماره 61، صص 107-136.
خوانساری، سیداحمد (۱۴۰۵ق). جامع المدارک فی شرح مختصر‌النافع. جلد پنجم. قم: مؤسّسه اسماعیلیان.
درایتی، احمد (۱۳۹۱). مستند قانون مدنی. جلد سوم. تهران: دایره المعارف حقا.
رشتی گیلانی، حبیب‌الله بنمحمدعلی (بیتا). کتاب‌الاجاره. بیجا: بینا.
روحانی، سیدمحمد (۱۴۱۳ق). منتقی‌الاصول. جلد پنجم. قم: چاپخانه امیر.
الزحیلی، وهبه (۱۹۹۷م). الفقه الاسلامی و ادلّته. جلد ششم. دمشق: دار‌الفکر.
سبزواری، سیدعبد‌الاعلی (۱۴۱۳ق). مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام. جلد بیست و یکم. قم: مؤسّسه المنار.
شریف کاشانی، حبیب‌الله (۱۴۰۴ق). تسهیل المسالک الی المدارک فی روُوس القواعد الفقهیه. قم: المطبعه العلمیّه.
شهید ثانی، زینالدّین بن علی (۱۴۰۳ق). الروضه البهیمه فی شرح اللمعه الدمشقیه. جلد دهم. بیروت: دارالعالم الاسلامی.
ــــــــــــــ (۱۴۱۳ق). مسالک الافهام. جلد پانزدهم. قم: مؤسّسه معارف اسلامی.
شیخ طوسی، ابوجعفرمحمد‌بنحسن (۱۴۰۷ق). الخلاف. جلد ششم. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
صدر، محمد (۱۴۲۰ق). ماورا‌‌الفقه. بیروت: دار‌الاضوا.
صفایی، سیدحسین؛ ذاکرینیا، حانیه (1394). «بررسی تطبیقی شیوه‌های جبران خسارت در مسئولیت مدنی غیر قراردادی». فصلنامه مطالعات حقوق خصوصی، دوره 45، شماره 2، صص 265-283.
صفایی، سیدحسین؛ رحیمی، حبیب‌الله (1399). مسئولیّت مدنی تطبیقی. تهران: مؤسّسه مطالعات و پژوهش‌های حقوقی شهر‌دانش.
ــــــــــــــ (1392). مسئولیت مدنی، الزامات خارج از قرارداد. تهران: سمت.
طباطبائی، علی بن محمدعلی (۱۴۱۲). ریاض المسائل. جلد هشتم. قم: مؤسّسه النشر الاسلامی.
الطوسی، ابیجعفر محمد‌ابن الحسن (۱۳۵۱ق). مبسوط فی فقه الامامیه. تهران: مکتبه المرتضویه الاحیا الآثار الجعفریه.
ــــــــــــــ (۱۴۱۱ق). الخلاف فی‌الفقه. جلد سوم. قم: مؤسّسه نشر اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیّه قم.
ــــــــــــــ (۱۴۰۷ق). تهذیب‌الاحکام. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
علّامه حلّی، حسن بن یوسف بن مطهر اسدی (۱۴۱۳ق). مختلف الشیعه فی احکام الشریعه. جلد ششم. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیّه قم.
ــــــــــــــ (۱۴۱۸ق). قواعد الاحکام فی معرفه الحلال و الحرام. جلد دوم. قم: انتشارات النشر الاسلامی.
کاتوزیان، ناصر (۱۴۱۳ق). الزامات خارج از قرارداد. جلد دوم. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
کرکی، علی بن حسین (1411ق). جامع المقاصد فی شرح القواعد حسن بن یوسف علامّه حلّی. جلد ششم. قم: مؤسّسه آل البیت.
کیخا، محمّدرضا؛ آیین، علیرضا (1399). «نگرش انتقادی به سیاست سختگیرانه نهاد غصب و لزوم درجه‌بندی مسئولیت». فصلنامه پژوهش حقوق خصوصی، شماره ۳۳، صص 189-219.
لاری، عبدالحسین (۱۴۱۸ق). التعلیقه علی‌المکاسب. جلد اول. قم: مؤسّسه المعارف الاسلامیه.
مامقانی، محمّدحسن‌بن‌عبد‌الله (1316). غایه الآمال فی شرح کتاب المکاسب. جلد دوم. قم: مجمع الذخائر الاسلامیه.
محقّق داماد، سیّدمصطفی (1383). قواعد فقه، بخش جزایی.
تهران: مرکز نشر علوم اسلامی.
تهران: مرکز نشر علوم اسلامی.
محقق داماد، مصطفی؛ ذاکرینیا، حانیه (۱۳۹۸). نظریه عمومی نفی دشواری در حقوق اسلامی. تهران: مرکز نشر علوم اسلامی.
محقّق سبزواری، محمد باقربن محمد مؤمن (۱۴۲۳ق). کفایه الاحکام. جلد دوم. قم: مؤسّسه النشر الاسلامی.
محقّق کرکی، علی بن حسین (۱۴۱۱ق). جامع المقاصد فی شرح القواعد. جلد چهارم. قم: مؤسّسه آل‌البیت.
مقدّس اردبیلی، احمدبن محمد (1403ق). مجمع الفائده و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان. جلد نهم. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
مکارم شیرازی، ناصر (۱۴۲۷ق). قواعد الفقهیه. جلد دوم. قم: انتشارات سلیمان‌زاده.
موسوی خمینی، روح‌الله (۱۴۱۷ق). تحریر الوسیله. جلد سوم. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
ــــــــــــــ (۱۴۲۱ق). البیع. جلد اول و دوم. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار الامام خمینی(ره).
موسوی خویی، ابوالقاسم (۱۴۱۰ق). منهاج الصالحین. جلد دوم. قم: نشر مدینه العلم.
ــــــــــــــ (۱۳۸۴). مصباح الفقاهه (المکاسب). جلد چهارم. قم: مؤسسه احیا آثار امام خویی.
میرزای قمی، ابوالقاسم بن محمدحسن (۱۴۱۳ق). جامع الشتّات فی اجوبه السؤالات. جلد دوم. تهران: مؤسسه کیهان.
نجفی (کاشف الغطا)، عبّاس بن حسن بن جعفر (بیتا). الفوائد الجعفریه. بیجا: مؤسسه کاشف الغطا.
نجفی، سیدمحمد‌حسن (1397ق). جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام. جلد سیوهفتم و بیست و هفتم. تهران: کتابخانه اسلامی.
نجفی، محمدحسن بن باقر (۱۴۱۵ق). مجمع الرسائل (لمحشّی). جلد اول. قم: مؤسسه صاحبالزمان علیه السلام.
النجفی‌الخوانساری، موسی (۱373ق). منیه الطالب فی شرح المکاسب. تقریراً لابحاث آیتالله محمّدحسین الغروی النائینی. جلد دوم. طهران: مکتبه المحمّدیه.
نراقی، احمد بن محمّد (۱۳۹۶ق). مستند‌الشیعه. مکتبه المرتضوّیه.
هاشمی‌شاهرودی، محمود (۱۳۹۶ق). المقالات الفقهیه. مرکز القدیر الدراسات الاسلامیّه.
Al- Zahile Wahbeh (2017). Al- Fiqh al-Islami and Adlata. volume 6. Dameshgh: Dar al-Fekr. (in Persian)
Allama Hali, Hasan bin Yusuf bin Motahar Asadi (1992). Varief Al-Shi'a in the Laws of the Shari'ah, volume six. Qom: Islamic Publications Office affiliated with Qom Seminary Teachers Society. (in Persian)
Allama Hali, Hasan bin Yusuf bin Motahar Asadi (1997). Rules of Laws in the Knowledge of Halal and Haram. Volume II. Qom: Al-Nashar al-Islami Publications. (in Persian)
Al-Najafi Al-Khansari, Musa (1953). Maniyah al-Talib fi Sharh al-Makasib. Commentary on Ayat... Mohammad Hossein al-Gharavi al-Nayni. Volume 2, Tehran: Maktaba al-Muhammadiya. (in Persian)
Al-Tusi, Abi Jafar Muhammad Ibn Al-Hassan (1932). Tehran: Al-Mortazawieh Al-Ahya al-Aqti al-Jaafariyya School. (in Persian)
Ansari, Sheikh Morteza (without data). Makasab. Vol 7. Qom: Academy Publications Islamic thought. (in Persian)
Ardabili Najafi, Ahmad Son Mohammad (2011). Academy al-Faideh and al-Burahan in Sharh Irshad al-Azhan. Volume 10. Qom: Al-Nashar al-Islami Institute affiliated to Jamaat al-Madrasin of Bqom Al-Mushrafah. (in Persian)
Babaei, Iraj (2017). civil liability rights and requirements outside the contract. (in Persian)
Bareklo, Alireza (2019). Civil Responsibility. Tehran: Publication of Mizan. (in Persian)
Behbahani, Mohammad Bagher Son Mohammad Akmal (1996). Margin of Majmam al-Faideh al-Barhan. Qom: Al-Ulameh al-Wahed Institute Al Behbahani. (in Persian)
Damad Researcher, Seyyed Mustafi (2013). Jurisprudence Rules. Criminal Section. Tehran: Islamic Sciences Publishing Center. (in Persian)
Derayati Ahmad (2011). civil law documentary. Vol 3. Tehran: Encyclopaedia really. (in Persian)
Geoffrey Samuel (2000). Source Book On Obligations and Legal Remedies. second ed., Cavendish Publishing Limited, London.
Hashemi Shahroudi, Mahmoud (1976). Essays on Fiqh. Al-Qadir Islamic Studies Center. (in Persian)
Helli Jamal al- dden Hasan Son Yusuf Son Ali Son Motahhar (1995). Tazkira al-Fiqaha. Vol 2. Qom: Al-Bayt Institute. (in Persian)
Helli, Abulqasem Najmuddin Jafar Son Hasan (without data). Islamic Laws in the Problems of Halal and Haram. Volume 2 and 4. Tehran: Esteghlal Publications. (in Persian)
Helli, Yahya Son Saeed (1994). Al-Jamae al-Shar'i. research by the honorable Sheikh Jafar Sobhani. vol 4. Qom: Seyyed al-Shahda Scientific Institute. (in Persian)
Hosseini Ameli, Mohammad Javad (1989). Miftah al-Karamah in the description of the rules of Al-Allameh. Qom: Al-Bayt Institute. (in Persian)
Jabaei Aameli, Shams al-Din Muhammad Son Maghi (1996). Al-Dros al-Sharia. Volume 3. Qom: Al-Nashar al-Islami Foundation of Jamaat al-Madrasin. (in Persian)
Jabai Ameli (known as Martyr Second) (1996). Masalak al-Afham al-Tankih Shar'e al-Islam. Vol 12. Qom: Publications of Al-Maarif al-Islamiya. (in Persian)
Karki, Ali bin Hossein (1990) Jami al-Maqasid fi Sharh al-Qasas Hasan bin Yusuf Allama Halli. vol 6. Qom: Al El Bayt Foundation. (in Persian)
Katouzian, Nasser (1992). requirements outside the contract. Vol II. Tehran: Tehran University Press. (in Persian)
Khansari Seyyed Ahmad (1984). Jami al-Madarak fi Sharh Khazrat al-Nafi. Vol 5. Qom: Ismailian Institute. (in Persian)
Khodabakhshi, Abdullah (2009). "the usurper is punished in the worst circumstances". "Al-Gaseb Yokhaz Basheq Al-Ahwal". Ahl Beayt Jurisprudence Journal, No. 61, pp. 107-136. (in Persian)
Kikha, Mohammadreza and Ayyan, Alireza (2019). "Critical attitude towards the strict policy of the usurpation institution and the necessity of gradation of responsibility". Private Law Research Quarterly, Vol. 33, pp. 189-219. (in Persian)
Lari, Abdul Hossein (1997). Al-Taliqah Ali al-Makasab. Vol 1. Qom: Al-Maarif al-Islamiya Foundation. (in Persian)
Lawson, F.H. (1980). Remedies of English Law. 2nd ed., Butterworths.
Makarem Shirazi, Nasser (2006). Al-Qa'aw al-Fiqhiyyah. Vol II. Qom: Suleimanzadeh Publications. (in Persian)
Mamqani, Muhammad Hasan bin Abdullah (1898). Ghaya al-Amal fi Sharh Kitab al-Makasab. Vol II. Qom: Al-Zhakhar al-Islamiya Association. (in Persian)
Mirzai Qomi, Abu al-Qasim bin Muhammad Hasan (1992). Jami al-Shattat fi Ajuba al-Asthalat. Vol II. Tehran: Keihan Institute. (in Persian)
Mohaghig Damad, Mostafa and Zakarinia, Haniyeh (2018). General Theory of Negation of Difficulty in Islamic Law. Tehran: Islamic Sciences Publishing Center. (in Persian)
Mousavi Khoei, Abul Qasim (1989). Minhaj al-Salehin. Vol II. Qom: Madinah Al-Alam Publishing House. (in Persian)
Mousavi Khoei, Seyyed Abul Qasem (2004). Misbah al-Faqaha (Al-Makasib). Vol 4. Qom: Imam Khoei Works Revival Foundation. (in Persian)
Mousavi Khomeini, Ruhollah (2000). Al-Bay. Jaladawl and II. Tehran: Organization for editing and publishing the works of Imam Khomeini. (in Persian)
Mousavi Khomeini, Ruhollah (1996). Tahrir al-Wasila. Vol 3. Qom: Islamic Publications Office. (in Persian)
Muhaqq Karki, Ali bin Hossein. (1990). Jami al-Maqasad fi Sharh Al-Qasas. Vol IV. Qom: Al-Albayt Foundation. (in Persian)
Muqaddes Ardabili, Ahmad ibn Muhammad (1982). Majma al-Faideh and Al-Burhan in the Book of Guidance of the Mind. Vol 1. Qom: Islamic Publications Office. (in Persian)
Najafi, Seyyed Mohammad Hassan. (1976). Javaher al-Kalam fi Sharh Shar'i al-Islam. Vol 17 and 27. Tehran: Islamic Library. (in Persian)
Naraghi, Ahmad bin Muhammad (1976). Documentary of the Shia. Al-Mortazowieh school. (in Persian)
O'Connell, John F. (1985). Remedies in a Nutshell. 2nd., West Publishing co.
Rashti Gilani, Habibullah Son Muhammad Ali (without data). Book Al-Rent. (without place). (in Persian)
Rouhani, Seyyed Mohammad (1992). Muntaqi al-Asul. Vol 5. Qom: printing house. (in Persian)
Sabzevari, Seyyed Abd al-Ali (1992). Mahezab al-Ahkam fi bayan halal va haram. Vol 20. Qom: Al Manar Institute. (in Persian)
Sadr, Muhammad (1999). Transcendental Philosophy. Beirut: Dar al-Azwa. (in Persian)
Safaei, Seyed Hossein and Zakarinia, Haniyeh (2014). "Comparative study of damage compensation methods in non-contractual civil liability". Private Law Studies Quarterly, Vol 45, No 2, pp. 265-283. (in Persian)
Safai, Seyedhosein and Habibullah Rahimi (2012). Civil liability. non-contractual requirements. Tehran: semat. (in Persian)
Safai, Seyyed Hossein and Rahimi, Habibullah (2019). Comparative Civil Liability. Tehran: Shahrdanesh Institute of Legal Studies and Research. (in Persian)
Second Martyr, Zain al-Din bin Ali. (1992). Masalak al-Afham. Vol 16. Qom: Islamic Education Institute. (in Persian)
Sharif Kashani, Habibullah (1983). Facilitation of Al-Masalik to Al-Madarak in the Ruos of al-Qa'zae al-Fiqhiyyah. Qom: Al-Mattabah Al-Alamiya. (in Persian)
Sheikh Tusi, Abu Jafar Muhammad ibn Hasan (1986). Al-Khilaf. Vol 6. Qom: Islamic Publications office. (in Persian)
Tabatabai, Ali bin Muhammad Ali (1991). Qom: Al-Nashar al-Islami Publishing House.Tehran: Publication of Mizan. (in Persian)
The second martyr, Zain al-Din bin Ali. (1982). al-Rawzah al-Bahima fi Sharh al-Lamaa al-Damashqiyya. Vol 10. Beirut: Dar al-Alam al-Islami. (in Persian)
Tunc, Andre (1983). International Encyccolopedia of Compreative law. Section one. Introduction, No 16.
Tusi, Muhammad bin Hasan (1990). Al-Khilaf fi al-Fiqah. Vol III. Qom: Islamic Publication Institute affiliated with the Qom Seminary Teachers Society. (in Persian)
Tusi, Muhammad bin Hassan (1986). Tahzeeb al-Ahkam. Tehran: Dar al-Kitab al-Islamiya. (in Persian)
Van Wijck, Peter & Winters, Jan Kees, The Principle of Full Compensation in Tort Law". European Journal of Law and Economics, 11:3, pp. 319-332.
Williams, Glanville (1951). The Aims of the Law of Tort. Current Legal Problems, Edited by George W. Keeton & Georg Schwarzenberger. Vol 4. Stevens & Sons Limited, London.
Williams, Glanville (1976). Foundation of The Law of Tort. London: Butterworths.
)