نوع مقاله : علمی- پژوهشی
نویسندگان
1 دانشیار گروه حقوق خصوصی و اسلامی، دانشکده حقوق، دانشگاه تهران، تهران، ایران
2 مربی گروه حقوق خصوصی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران
چکیده
در خصوص وضعیت و احکام بیع مال مرهونه (یا هر نوع معامله ناقله) از سوی راهن در فقه امامیه و حقوق موضوعه ایران اختلاف نظر بسیاری وجود دارد و این امر سبب تشتت آرا در محاکم شده است. مبنای این اختلاف آن است که آیا این معامله را باید در زمره تصرفات منافی حقوق مرتهن دانست، یا خیر؛ درحالی که نظر مشهور فقیهان امامیه، بلکه قریب به اتفاق آنان (جزء عده‌ای از معاصران)، بر«عدم نفوذ» این معامله است و حقوقدانان نزدیک به زمان تصویب قانون مدنی هم از آن پیروی کرده‌اند. حقوقدانان معاصر معتقد به صحت این نوع معامله هستند و رویه قضائی هم به این نظر تمایل پیدا کرده است. از بررسی مواد مختلف قانون مدنی استنباط می‌گردد که از نظرگاه قانون مدنی باید این معامله را «غیرنافذ» دانست که با اجازه مرتهن یا فک رهن از ابتدا تنفیذ می‌گردد. در این مقاله تلاش کرده‌ایم ضمن تبیین مبانی منطقی و نقلی این دیدگاه در فقه امامیه وحقوق موضوعه ایران، تردیدهای موجود را برطرف کرده و احکام و آثار این معامله را معین کنیم. با مطالعه تطبیقی وضعیت این معامله، ثابت شده که در حقوق فرانسه این معامله غیر قابل استناد است.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
آل بویه، علی (1395). «طلق بودن مبیع با رویکردی بر نظر امام خمینی»، پژوهشنامه متین، سال هجدهم، شماره 71، صص 18 - 1.
امامی، سیدحسن (1372). حقوق مدنی. جلد 2، تهران: انتشارات اسلامیه. چاپ هشتم.
ایزانلو، محسن؛ حبیبی، سینا؛ شعبانی کندسری، هادی (1395). «ضمانت اجرای بیع مال مرهون: مطالعه ای در فقه تطبیقی»، پژوهشنامه حقوق اسلامی، سال هفدهم، شماره اول، صص 104 - 83.
باقری، پرویز؛ مقصودی، رضا (1395). «وضعیت حقوقی معامله انتقال عین یا منافع مال مرهونه توسط راهن»، دو فصلنامه دانش حقوق مدنی، سال پنجم، شماره اول، صص 22 - 11.
بروجردی عبده، محمد (1380). حقوق مدنی، تهران: انتشارات مجد، چاپ سوم.
ساعتچی، علی؛ جاویدی آلسعدی، فرزاد (1395) «بازپژوهی نظریه صحت بیع مال مرهونه»، فصلنامه رأی - مطالعات آرای قضائی، شماره هفدهم، صص 71 - 49.
صالح، علی پاشا، (1348). سرگذشت قانون، مباحثی از تاریخ حقوق، دورنمایی از روزگاران پیشین تا امروز. تهران: انتشارات دانشگاه تهران، چاپ اول.
صفری، محسن؛ یوسفزاده، صمد (1391). «بررسی فقهی تصرف حقوقی در مال مورد رهن»، فصلنامه پژوهش‌های فقه و حقوق اسلامی، شماره 28، صص 91 - 79.
عدل، سیدمصطفی (منصورالسلطنه) (1394). حقوق مدنی. تهران: انتشارات خرسندی، چاپ دوم.
عظیمیان، محمد (1388). «تصرفات منافی حقوق مرتهن»، مجله کانون، شماره 101، صص 41 - 17.
قبولی درفشان، محمدتقی (1390). «وضعیت تصرفات ناقل عین مرهونه از سوی راهن (مطالعه فقهی - حقوقی)، مجله آموز های فقه مدنی، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، شماره 4، صص 64 - 49.
کاتوزیان، امیرناصر (1369). حقوق مدنی، قواعد عمومی قراردادها. جلد 2. تهران: انتشارات بهنشر. چاپ دوم.
کاتوزیان، امیرناصر (1376). حقوق مدنی، عقود معین (4)، عقود اذنی – وثیقه‌های دین. جلد 4. تهران: شرکت انتشار. چاپ دوم.
کاظمی، محمود؛ تقیزاده، ابراهیم؛ احمدی بیاضی، علی (1399). «شرط مستقل از عقد؛ مطالعۀ تطبیقی در فقه اسلامی و حقوق فرانسه بر مبنای اصلاحات قانون مدنی»، مجله حقوق تطبیقی، دوره یازدهم، شماره 1، صص 270 – 245.
لنکرانی، محمدفاضل (1428). تفصیل الشریعه فی شرح التحریر الوسیله، المضاربه ... الهبه. قم: مرکز فقه ائمه اطهار (ع). چاپ اول.
میرزانژاد جویباری، اکبر (1390). «وضعیت حقوقی قرارداد فروش مال مرهونه «بطلان، عدم نفوذ یا عدم قابلیت استناد»». فصلنامه حقوق - مجله دانشکده حقوق وعلوم سیاسی، شماره 2، صص 299 – 281.
یزدانی، علیرضا (1386). «بیع عین مرهونه توسط راهن از منظر فقه و حقوق مدنی». مقالات بررسیها، دفتر ۸۵، صص 129 - 111.
آشتیانی، میرزا محمدحسن بن جعفر (1425 ه ق). کتاب القضاء. جلد 2. قم: انتشارات زهیر - کنگره علامه آشتیانى قدس سره. چاپ اول.
اراکى، محمدعلى (1415 ه ق). کتاب البیع. جلد 2. قم: مؤسسه در راه حق. چاپ اول.
اصفهانى، محمدحسین (1418 ه ق). حاشیة کتاب المکاسب. جلد 3. قم: انتشارات أنوار الهدى. چاپ اول.
اصفهانى، محمدبن حسن (فاضل هندى). (1416 ه ق). کشف اللثام و الإبهام عن قواعدالأحکام. جلد 2. قم: دفتر انتشارات اسلامى. چاپ اول.
المیدانی النیسابوری، أبوالفضل أحمد بن محمد بن إبراهیم (بی تا). مجمع الأمثال. جلد 2. محقق: محمد محیىالدین عبدالحمید. بیروت: دارالمعرفه. چاپ اول.
امین، سیدمحسن (1403 ه ق). اعیان الشیعه. جلد 3. تحقیق: سیدحسن امین. بیروت: دارالتعارف للمطبوعات.
انصاری، مرتضی (شیخ انصاری). (1431 ه ق). کتاب المکاسب. جلد 4. قم: مجمع الفکرالاسلامی. چاپ شانزدهم.
بحرانى آل عصفور، یوسف بن احمد بن ابراهیم (1405 ه ق). الحدائق الناضره فی أحکام العتره الطاهره. جلد 18. قم: دفتر انتشارات اسلامى.
بهجت، محمدتقى (1426 ه ق). جامعالمسائل. جلد 2. قم: دفتر آیت الله بهجت. چاپ دوم.
جوادی عاملی، عبدالله (1438 ه ق). کتاب الخیارات. جلد 2. قم: دارالاسراء. چاپ اول.
حلّى (محقق حلی)، نجمالدین جعفر بن حسن (1408 ه ق). شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام. جلد 2. قم: مؤسسه اسماعیلیان. چاپ دوم.
حلّى (محقق حلی)، نجمالدین جعفربن حسن (1418 ه ق). المختصر النافع فی فقه الإمامیه. جلد 1. قم: مؤسسة المطبوعات الدینیه. چاپ ششم.
حلی، یحیى بن سعید (1405 ه ق). الجامع للشرائع. قم: مؤسسة سیدالشهداء العلمیه. چاپ اول.
حلی، ابوالصلاح تقىالدین بن نجم الدین (1403 ه ق). الکافی فیالفقه. اصفهان: کتابخانه عمومى امام امیرالمؤمنین (ع). چاپ اول.
حلی (علامه حلی)، حسن بن یوسف بن مطهر اسدى (1414 ه ق). تذکره الفقهاء. جلد 13 قم: مؤسسه آل البیت (ع). چاپ اول.
حلی (علامه حلی)، حسن بن یوسف بن مطهر اسدى (1413 ه ق). مختلف الشیعه فی أحکام الشریعه. جلد 5. قم: دفتر انتشارات اسلامى. چاپ دوم.
حلی (علامه حلی)، حسن بن یوسف بن مطهر اسدى (1413 هـ ق). قواعد الاحکام فی معرفه الحلال و الحرام. جلد 2. قم: دفتر انتشارات اسلامى. چاپ اول.
حلی (فخرالمحققین)، محمد بن حسن بن یوسف (1387 ه ق). إیضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد. جلد 2. قم: مؤسسه اسماعیلیان. چاپ اول.
خمینى (امامخمینی)، سیدروحاللّه موسوى (1421 ه ق). کتاب البیع. جلد 3. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى. چاپ اول.
خوانسارى، سیداحمد بن یوسف (1405 ه ق). جامع المدارک فی شرح مختصر النافع. جلد 3. قم: مؤسسه اسماعیلیان. چاپ دوم.
دیلمی (سلار)، حمزة بن عبد العزیز (1404 ه ق). المراسم العلویه و الأحکام النبویه. قم: منشورات الحرمین. چاپ اول.
رشتی، میرزاحبیبالله (1407 ه ق). فقهالإمامیه، قسم الخیارات. قم: کتابفروشى داورى. چاپ اول.
روحانی، سیدصادق حسینى (1429 ه ق). منهاج الفقاهه. جلد 4. قم: انوارالهدى. چاپ پنجم.
سبزوارى (محقق سبزواری)، محمدباقر بن محمدمؤمن (1423 ه ق). کفایه الأحکام. جلد 1. قم: دفتر انتشارات اسلامى. چاپ اول.
سبزوارى، سیدعبدالأعلى (1413 ه ق). مهذّب الأحکام. جلد 17. قم: مؤسسه المنار. چاپ چهارم.
شوشتری (محقق شوشتری)، اسدالله کاظمینی (بی تا). مقابس الأنوار و نفائس الأسرار. قم: مؤسسه آل البیت (ع). چاپ اول.
طباطبایى، سیدعلى بن محمد (1418 ه ق). ریاض المسائل. جلد 9. قم: مؤسسه آل البیت (ع). چاپ اول.
طباطبایى قمّى، سیدتقى (1400 ه ق). دراساتنا من الفقه الجعفری. جلد 3. قم: انتشارات خیام. چاپ اول.
طباطبایی، سیدمحمد مجاهد (بیتا). کتاب المناهل. قم: مؤسسه آل البیت (ع). چاپ اول.
طوسى (شیخ طوسی)، ابوجعفر محمدبن حسن (1407 ه ق). الخلاف. جلد 3. قم: دفتر انتشارات اسلامى. چاپ اول.
طوسى (شیخ طوسی)، ابوجعفر محمدبن حسن (1400 ه ق). النهایه فی مجرد الفقه و الفتاوى. بیروت: دارالکتاب العربی. چاپ دوم.
عاملی (شهیدثانی)، زینالدین بن على (1410 ه ق). الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیه. جلد 4. قم: کتابفروشى داورى. چاپ اول.
عاملی (شهیدثانی)، زینالدین بن على (1413 ه ق). مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام. جلد 3. قم: مؤسسة المعارف الإسلامیه. چاپ اول.
عاملى، سیدجواد بن محمد حسینى (1419 ه ق). مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلاّمه. جلد 13 و 15. قم: دفتر انتشارات اسلامى. چاپ اول.
غروى نائینی، میرزا محمدحسین (1413 ه ق). المکاسب و البیع. جلد 2. قم: دفتر انتشارات اسلامى. چاپ اول.
غروی نائینی، میرزا محمدحسین (1421 ه ق). منیه الطالب. جلد 2. قم: دفتر انتشارات اسلامی. چاپ اول.
فاضل لنکرانى، محمد (1425 ه ق). تفصیل الشریعة - المضاربه، الشرکه، المزارعه، المساقاه، الدین. قم: مرکز فقه ائمه اطهار علیهمالسلام. چاپ اول.
قمی، میرزاابوالقاسم بن محمد حسن (1413 ه ق). جامع الشتات فی أجوبه السؤالات. جلد 2. تهران: مؤسسه کیهان. چاپ اول.
کاشفالغطاء، حسن بن جعفر بن خضر (1422 ه ق). أنوار الفقاهه. نجف اشرف: مؤسسه کاشف الغطاء. چاپ اول.
کرکی (محقق ثانى)، على بن حسین عاملى (1414 ه ق). جامع المقاصد فی شرح القواعد. جلد 2. قم: مؤسسه آل البیت (ع). چاپ دوم.
کیدرى، قطبالدین محمد بن حسین (1416 ه ق). إصباح الشیعه بمصباح الشریعه. قم: مؤسسه امام صادق (ع). چاپ اول.
لاری، شیخ عبدالکریم (1431 ه ق). حاشیه کتاب المکاسب.
جلد 2. قم: انتشارات ذوی القربی. چاپ دوم.
جلد 2. قم: انتشارات ذوی القربی. چاپ دوم.
مجاهد، سیدمحمد طباطبایى (بیتا). کتاب المناهل. قم: مؤسسه آل البیت (ع).
مفید (شیخ مفید)، محمّد بن محمد بن نعمان عکبرى (1413 ه ق). المقنعه. قم: کنگره جهانى هزاره شیخ مفید. چاپ اول.
نجفى، محمدحسن (1404 ه ق). جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام. جلد 25. بیروت: دار إحیاء التراث العربی. چاپ اول.
نوری (محدث نوری)، میرزا حسین (1408 ه ق). مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل. جلد 13. بیروت: مؤسسه آل البیت (ع). چاپ اول.
وحید خراسانى، حسین (1428 ه ق). منهاج الصالحین. جلد 3. قم: مدرسه امام باقر علیهالسلام. چاپ پنجم.
Cornu, Gérard (2020). Vocabulaire juridique, Paris: puf, 13e édition.
Cour de cassation, Chambre civile 3, 18 juin (2008). 07-15.129, Publié au bulletin
Jobard-Bachellier, Marie-Noëlle (2000). Droit civil, Suretés, publicité foncière, Paris: Dalloz, 13e édition.
Jobard-Bachellier, Marie-Noëlle; Brémond, Vincent (2014). Droit civil; sûretés, publicité foncière, Paris: Dalloz 17e édition.
Mazeaud, Henri; Mazeaud, Léon; Mazeaud, Jean; Chabas, François (1999). Leçons de droit civil, Sûretés, publicité foncière, Paris: Montchrestien, 7e édition.
Simler, Philippe; Delebecque, Philippe (2016). Droit Civil, Les sûretés - La publicité foncière, Paris: Dalloz, 7e édition.
)