با همکاری مشترک دانشگاه پیام نور و انجمن علمی حقوق پزشکی ایران

نوع مقاله : علمی- پژوهشی

نویسندگان

1 دکترای حقوق خصوصی، مدرس دانشگاه امام صادق(ع)

2 دکترای حقوق خصوصی، دانشیار دانشکدة حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران

چکیده

مشهور فقهای امامیه بر این عقیده بوده‌اند که توافق‌های افراد فقط در قالب عقود معین الزام‌آور است. لذا برای الزام‌آور شناختن توافقات و عقود غیرمعین ناچار به اشتراط آنها ضمن عقود معین بودند. از سوی دیگر، حتی برخی از فقها که قائل به جواز عقود غیرمعین بودند، نیز این توافقات را مشمول اصل لزوم وفای به عقد نمی‌دانستند و هدف از اشتراط آنها را در ضمن عقد، کسب لزوم عنوان می‌کردند. بنابراین در حقوق ایران به پیروی از فقه امامیه مبحث شروط اهمیت فراوانی دارد و ضمن یک فصل مستقل در قانون مدنی منعکس شده است.
اقتضای مواد 237،238 و 239 ق.م. این است که در صورت تخلف از شرط فعل، طرف ذی‌نفع از آن شرط نمی‌تواند در ابتدا عقد را فسخ کند، بلکه فقط از حق اجبار طرف دیگر (مشروط‌علیه) برخوردار است و در وهلۀ دوم و در صورت وجود شرایط لازم، می‌تواند نسبت به فسخ عقد اقدام کند؛  به این معنا که ضمانت‌اجرای حق اجبار و حق فسخ در عرض یکدیگر قرار ندارند. حال پرسش اساسی این است که آیا نمی‌توان بر اساس تحلیل آرا و اقوال فقیهان و نویسندگان حقوقی و دقت‌نظر در جایگاه شروط در حقوق قراردادها، به عرضی بودن حق اجبار و حق فسخ در صورت تخلف از شرط حکم کرد؛ یعنی آیا در حقوق ایران، مشروط‌له می‌تواند به مجرد تخلف از شرط، به ضمانت‌اجرای فسخ متوسل شود. به نظر می‌رسد فقهای امامیه به استناد دلیل عقل، قاعدۀ لاضرر، و نیز بر مبنای تحلیل شرط ضمنی در حقوق قراردادها، به پذیرش این دیدگاه در فقه و حقوق ایران قائل شده‌اند.
 

کلیدواژه‌ها

اسماعیلی، محسن؛ توکلی نیا، امید (1390). «شرط ارتکازی در فقه امامیه و حقوق ایران». نشریة پژوهشنامة حقوق اسلامی. شمارة 34.
امامی، سیدحسن(1387). حقوق مدنی. جلد1. چاپ بیست و هشتم. تهران: کتابفروشی اسلامیه.
بهرامی احمدی، حمید(1390): حقوق تعهدات و قراردادها. چاپ اول. تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق(ع).
جهانگیری، محسن؛ یزدانی، غلامرضا (1391). «بررسی اقسام شرط و آثار آن». نشریة آموزه‌های فقه مدنی. شمارة 5.
شیروی، عبدالحسین (1377). «فسخ قرارداد درصورت امتناع متعهد از انجام تعهد درحقوق ایران». مجلة مجتمع آموزش عالی قم. شمارة 1.
شهیدی، مهدی(1386). شروط ضمن عقد. تهران: مجمع علمی و فرهنگی مجد. 
شهیدی، مهدی(1382). حقوق مدنی، آثار قراردادها و تعهدات. چاپ اول. تهران: انتشارات مجد.
صائمی، علی اصغر(1382). «شروط ابتدایی در فقه و بررسی مادة 10 قانون مدنی». مجلة تخصصی دانشگاه علوم اسلامی رضوی- الهیات و حقوق. شماره‌های 9 و 10.
صفایی، سید حسین(1383). دورة مقدماتی حقوق مدنی. جلد 2. چاپ دوم. تهران: نشر میزان.
قرشی، سیدعلی‌اکبر(1412). قاموس قرآن. جلد 4. تهران: دارالکتب‌ الاسلامیه.
کاتوزیان، ناصر(1381). قانون مدنی در نظم حقوق کنونی. چاپ ششم. تهران: نشر میزان.
کاتوزیان، ناصر(1387). قواعد عمومی قراردادها. جلد 3. چاپ پنجم. تهران: شرکت سهامی انتشار.
محقق داماد، سیدمصطفی(1388). نظریة عمومی شروط و التزامات در حقوق اسلامی. تهران: مرکز نشر علوم اسلامی.
انصاری، مرتضی( 1428ق). المکاسب. قم: مجمع الفکر الاسلامی.
بجنوردی، سیدحسن (1428ق). القواعد الفقیه. تحقیق مهدی المهریزی-محمد حسین الدرایتی. الاولی. قم:نشر الهادی.
خمینی، سیدروح‌الله (1384). کتاب البیع. تهران: مؤسسة تنظیم و نشرآثار امام خمینی.
خویی، سیدابوالقاسم (1409). مصباح الفقاهه. جلد 5. قم: مجمع الفکر الاسلامی.
خویی، سیدابوالقاسم (بی تا). منهاج الصالحین. جلد 2. قم: مجمع الفکر الاسلامی.
شهید ثانی، زین العابدین بن علی (1413). الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه. جلد 4. الاولی. قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
شهید ثانی، زین العابدین بن علی(1316). مسالک الافهام فی شرح شرایع الاسلام. چاپ رحلی. جلد 2. قم: نشر کتابفروش.
طباطبایی یزدی، سید محمد کاظم(1378). حاشیه المکاسب. قم: مؤسسه اسماعیلیان.  
علامه حلی، حسن بن یوسف (1416). تذکره الفقهاء. الاولی. قم: مؤسسه النشر الإسلامی.   
مامقانی، عبدالله (بی تا). مناهج المتقین. چاپ اول. قم: مؤسسه آل بیت.
مراغی، میرعبدالفتاح‌بن علی(1429). عناوین الاصول. جلد 2. قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
محقق بحرانی، یوسف (بی تا). الحدائق الناضره. جلد 19. قم: مؤسسه النشرالإسلامی التابعه لجماعه المدرسین.
محقق حلی، ابوالقاسم نجم الدین جعفر بن الحسن(1403 ). شرایع الاسلام فی مسائل الحلال والحرام. تعلیق، السید صادق الشیرازی. الطبعه الثانیه. تهران: انتشارات استقلال.
نائینی، محمد حسین(1427ق). منیة الطالب فی شرح المکاسب. قم: مؤسسه النشرالاسلامی.
نراقی، ملااحمد (1417 ق). عوائد الایام. قم: مکتب الاعلام الاسلامی.
نجفی، محمد حسن(1394ق). جواهر الکلام. تحقیق و تعلیق، شیخ علی الآخوندی. تهران: دارالکتب السلامیه.